W literaturze przedmiotu mało jest wiadomości o hospodarze mołdawskim Aleksandrze Mohyle (panował w latach 1615-1616). Jego postać stanowi sztandarowy przykład marionetkowego władcy osadzonego z obcego nadania. Jego rządy przypadły na okres chylenia się Mołdawii ku upadkowi. Krótkie panowanie Aleksandra nie różniło się zanadto od jego poprzedników, toteż warto przyjrzeć się mu bliżej, by mieć pewne wyobrażenie o rządach hospodarów w tamtym czasie a także ukazać utrzymywane siłą związki Mołdawii z Polską.
Aleksander wywodził się z mołdawskiego bojarskiego rodu Mohyłów (Movilă), którego początki związane były z panowaniem Stefana III Wielkiego (1457-1504). Znaczenie rodu wzrosło w momencie zdobycia tronu mołdawskiego w roku 1595, kiedy to Jan Zamoyski osadził na tronie ojca Aleksandra, Jeremiego Mohyłę (1595-1600, 1600-1606).
 |
| Jeremi Mohyła z rodziną. Fresk z kościoła w Sucevita |
Ród Mohyłów utrzymywał przyjazne stosunki z Polską. Był zresztą skoligacony z polskimi rodami magnackimi. Aleksander miał cztery siostry, które wydane zostały za mąż za polskich magnatów. Reina (Regina) była żoną Michała Wiśniowieckiego[1], Katarzyna - ks. Samuela Koreckiego, Maria - Stefana Potockiego a później też Mikołaja Firleja, a najmłodsza Anna była żoną kolejno Maksymiliana Przerębskiego, Jana S. Czarnkowskiego, Władysława Myszkowskiego i Stanisława R. Potockiego.
Geneza objęcia tronu przez Mohyłę jest dosyć długa.Już od końca XVI w. dawały się zauważyć napięte stosunki między Turcją a Rzeczpospolitą w sprawie Mołdawii. W Turcji uważano ją za lenno podczas gdy w Polsce za kondominium polsko-tureckie, co było powodem wielu konfliktów na tym polu. Szczególnie jednak magnaci kresowi prowadzili w tej kwestii prywatną politykę[2] (szczególnie Zygmunt III Waza popierał nieoficjalnie te działania), albowiem czerpali wielkie zyski z handlu wołami sprowadzanymi z terenu Mołdawii[3]. Jeszcze za panowania Zygmunta II Augusta (1548-1572) miały miejsce pierwsze tego typu interwencje mające na celu osadzenie na tamtejszym tronie przyjaznego sobie hospodara. Poza tym wciąż powtarzały się wzajemne najazdy Kozaków i Tatarów, z przeciwdziałaniem którym państwo polskie wciąż napotykało trudności. Posiadanie oddanego sobie hospodara było jednym ze sposobów zapobiegania im, ale godziło to w interesy Turcji, która na celu miała całkowite uzależnienie od siebie hospodarstwa mołdawskiego oraz wołoskiego.
W roku 1607 tron mołdawski dzięki wsparciu polskich magnatów, a swych szwagrów, zdobył Konstanty Mohyła. Obalony w 1611 r. przez Turków na rzecz Ştefana II Tomşy próbował odzyskać władzę, ale wyprawa zakończyła się klęską pod Sasowym Rogiem. Wdowa po Jeremim Mohyle, Elżbieta, przybyła do Polski i zdołała zgromadzić oddziały najemne wraz z ze swymi zięciami, Michałem Wiśniowieckim i Samuelem Koreckim. Ştefan II Tomşa poniósł w listopadzie 1615 r. klęskę w bitwie pod Tătăreni niedaleko Jass[4]. Zdobyto i złupiono Jassy – siedzibę hospodarów. Na tronie 22 listopada 1615 r. osadzono czternastoletniego brata Konstantego, Aleksandra.
Przez niespełna rok rządy sprawował w imieniu nieletniego Aleksandra propolski bojar Nestor Ureche, który zresztą namówił Elżbietę do podjęcia walki o tron. Niewiele można powiedzieć o tym panowianiu. Mohyła musiał zmagać się przede wszystkim z opozycją wewnętrzną[5] oraz zagrożeniem ze strony pokonanego Ştefana II Tomşy, który, przebywając na wygnaniu na terenie Wołoszczyzny u hospodara Radu Mihnea, wyprawiał się w celach łupieżczych do Mołdawii. Z pomocą oddziałów wołoskich, tureckich i tatarskich wyparł nawet Koreckiego pod granicę z Polską, ale ten uzyskał pomoc magnata siedmiogrodzkiego Jerzego Hommonayego i wspólnie pobili Ştefana 2 marca 1616 r. pod Chocimiem. Ostatecznie jednak Korecki zdołał go pokonać 12 czerwca 1616 r. w bitwie pod Benderami i tym samym zmusił go do ucieczki. Oddziały Koreckiego poczęły jednak zachowywać się samowolnie i traktowały Mołdawię jak kraj podbity, co spotkało się z oporem. Mołdawianie zaczęli mordować Polaków, a wielu z nich uciekało z szeregów Koreckiego. Turcji również nie podobały się poczynania Polaków w Mołdawii, biorąc także pod uwagę wyprawy Kozaków nad Morze Czarne, które dolały przysłowiowej oliwy do ognia. W lipcu miała miejsce wyprawa Iskindera paszy do Mołdawii w celu wyparcia stamtąd Polaków. Jednocześnie hetman Żółkiewski, od początku przeciwny tej wyprawie magnatów do Mołdawii, nawoływał przebywających tam polskich żołnierzy do powrotu do kraju. Według relacji Mirona Costina, pozostał z Koreckim oddział liczący 600 ludzi. Do bitwy doszło pod Drâgşani w sierpniu 1616 r. Bojarzy mołdawscy zdradzili Koreckiego[6]. Korecki, hospodarowa Elżbieta oraz Aleksander dostali się do niewoli tureckiej wraz z oddziałem bojarów; tych ostatnich niebawem wydostał Radu Mihnea. Korecki zdołał uciec, natomiast Elżbieta i Aleksander pozostali w Turcji do końca życia, gdzie musieli przejść na islam. Tron mołdawski objął na krótko Gabriel Mohyła jako kandydat odpowiadający zarówno stronie polskiej jak i tureckiej.
Panowanie Aleksandra nie zaznaczyło się niczym szczególnym w historii Mołdawii. Upłynęło jedynie na zmaganiu się przez jego regenta z opozycją wewnętrzną i zewnętrzną. Wobec coraz bardziej pogłębiającego się politycznego uzależnienia Mołdawii od Turcji nie miał szans utrzymać się na tronie.
Bibliografia:
1. Britanica. Edycja polska, t. 27, Poznań 2002
2. Costin M., Latopis ziemi mołdawskiej i inne utwory, tłum. I. Czamańska, Poznań 1998
3. Demel J., Historia Rumunii, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970
4. Gierowski J. A., Historia Polski 1505-1764, Warszawa 1985
5. Historia dyplomacji polskiej, pod red. Z. Wójcika, t. 2, Warszawa 1982
6. Munck T. , Europa XVII wieku (1598-1700): państwo, konflikty i porządek społeczny, przeł. R. Sudół, Warszawa 1998
7. Podhorecki L., Wazowie w Polsce, Warszawa 1985
8. Ϲпєральский З., Молдавскиє авантюры, Бэлць 2001
[1] Z tego małżeństwa narodził się słynny ks. Jeremi Wiśniowiecki (1612-1651).
[2] Magnaci w Polsce cieszyli się statutem niezależnych książąt terytorialnych; od lat 40. XVII w. mieli prawo decydować o lokalnej polityce podatkowej, co było pewnym przejawem postępującej anarchii w kraju, T. Munck, Europa XVII wieku (1598-1700): państwo, konflikty i porządek społeczny, przeł. R. Sudół, Warszawa 1998, s. 222-227.
[3] J. A. Gierowski, Historia Polski 1505-1764, Warszawa 1985, s. 150-151.
[4] Opis bitwy podaje kronikarz mołdawski i polski Miron Costin (1633-1691). Podaje, że konnica Stefana uciekła z pola bitwy, a pozostali drabanci nie mając szans na wycofanie zostali wybici w pień przez Polaków, M. Costin, Latopis ziemi mołdawskiej i inne utwory, tłum. I. Czamańska, Poznań 1998, s. 123.
[5] O tym, jak poważna była to kwestia świadczy otrucie przebywającego w Jassach Michała Wiśniowieckiego na początku 1616 r. w czasie komunii świętej przez popa wrogiego Mohyłom.
[6] З. Ϲпєральский, Молдавскиє авантюры, Бэлць 2001, s. 144. Wg relacji Mirona Costina to Polacy uciekli z pola bitwy w obliczu przeważającej liczebności nieprzyjaciela, M. Costin, op. cit., s. 125.
Tekst powstał w 2012 r. w ramach zajęć dot. historii Mołdawii i Wołoszczyzny (niestety nie pamiętam ich nazwy) prowadzonych przez dr Dariusza Milewskiego w IH UKSW.
