Mała epoka lodowcowa i jej apogeum z 1709 roku

Dziś, kiedy trochę poprószy śnieżek a temperatura spadnie do -3 st. C ludzie podnoszą lament "o, jak zimno!" (tak wynika z moich osobistych obserwacji). Ale w czasach naszych praprapra... dziadów zimy nikogo nie rozpieszczały a głód bywał zjawiskiem powszechnym.

Mała epoka lodowcowa (w skrócie MEL, ang. Little Ice Age) miała swój początek ok. poł. XIV. i trwała do poł. XIX w. Charakteryzowała się ochłodzeniem klimatu na półkuli północnej i spadkiem temperatury o ok. 1 st. C w porównaniu do dzisiejszych czasów. Rozrastające się lodowce w Alpach zniszczyły wiele wsi i miasteczek (dziś te tereny są znowu zamieszkałe i użytkowane przez ludzi). Ale właśnie rozrost tych lodowców (jako najczęściej odwiedzanych dla pięknych krajobrazów) zdecydował o utarciu się terminu "mała epoka lodowcowa".

Geolodzy wskazują, że do ochłodzenia przyczyniły się w głównej mierze częste erupcje wulkanów. Inni naukowcy dodają do nich zmniejszenie aktywności słonecznej i zmiany w cyrkulacji oceanów powodujące, iż ochłodzenie utrzymywało się tak długo.

Strona tytułowa "Wielkiego mrozu" wydanego w 1608 r. autorstwa Thomasa Dekkera,
przedstawiająca zamarzniętą Tamizę

Mroźne zimy i deszczowe lata przyczyniały się do powszechnego głodu, którego skutki odczuwane były przez kilka lat. Najzimniejszy okres przypadł na lata 1645-1715, a zima z roku 1709 określana jest mianem Wielkiej Zimy. Pozwolę sobie w tym miejscu na małą dygresję. Pod koniec XVI w. Galileusz wynalazł termometr, dzięki czemu można było notować zmiany temperatur w ciągu roku. Ok. 1700 r. Newton opracował skalę mierzenia temperatur i od tego momentu rozpoczęto jej mniej lub bardziej regularne odnotowywanie. Dzięki temu precyzyjniej można badać np. zmiany klimatyczne. Pierwsze rekordowo niskie temperatury odnotowano na początku stycznia 1709 r., a mróz nie malał przez trzy kolejne miesiące. Zamarzły nawet porty i laguny na Morzu Śródziemnym. Ówczesny proboszcz Upminster w Anglii, William Derham, zanotował, iż nikt nie pamięta takiego mrozu. Od Skandynawii po Włochy i od Hiszpanii po Rosję zamarzali ludzie w domach, zwierzęta hodowlane w oborach, pękały drzewa a od uderzeń - dzwony na wieżach kościołów. Brakowało opału, a z powodu obfitych opadów śniegu miasta odcięte były od dostaw żywności. Przy tak tragicznym obrazie zimy, gdy się czyta wspomnienia z epoki, dziwnymi wydają się być wzmianki o tym, iż nie zamarzały jedynie mocniejsze trunki. W wielu rejonach Europy wraz z nastaniem wiosny nie zasiano zbóż, brakowało mięsa, owoców i warzyw. Ogólnie cena żywności mocno poszybowała w górę. Ten stan utrzymywał się jeszcze w roku następnym, a towarzyszyła mu dodatkowo epidemia grypy.

"Zamarznięta laguna w Wenecji w 1709 r." autorstwa Gabriela Belli (1730-1799)

Ogólnie okres małej epoki lodowcowej naznaczyły klęski żywiołowe (głównie powodzie), klęski nieurodzajów prowadzące do głodów, epidemii i pośrednio działań wojennych. Najznakomitszym przykładem jest sytuacja gospodarcza Szwecji w poł. XVII w. Państwo wyrastające na lokalne mocarstwo, dotknięte dotkliwie skutkami nieurodzajów i przystopowaniem połowu ryb, zwróciło swą ekspansywną politykę ku południowi. Skania, będąca spichlerzem Danii, znalazła się pod panowaniem Szwecji, wkrótce też jej ofiarą stała się Rzeczpospolita uchodząca za spichlerz Europy, zmagającej się z powtarzającymi się klęskami głodu. Niektóre tereny w Polsce były bowiem mniej dotknięte ochłodzeniem niż inne rejony Europy, jak Anglia czy Holandia. Te kraje nie mogąc w pełni rozwijać rolnictwa, zaczęły wyrastać na potęgi morskie i handlowe. Zamarznięte rzeki i porty stawały się w miastach miejscem spotkań towarzyskich. Znakomitą ilustracją tego zjawiska jest obraz niderlandzkiego malarza Pietera Bruegla z 1565 r. "Zimowy pejzaż z łyżwiarzami i pułapką na ptaki". Na innych jego obrazach poświęconych zimie widać grozę przenikliwego, wszechobecnego chłodu. Ale nie tylko ten malarz przedstawiał srogie zimy. Inni artyści również ją uwieczniali, zwłaszcza zamarznięte porty nad Morzem Śródziemnym.

"Zimowy pejzaż z łyżwiarzami i pułapką na ptaki" Pietera Bruegla

O małej epoce lodowcowej można napisać wiele. Zjawisko to jest złożone i można omawiać je pod różnymi kątami: wpływ na gospodarkę, na politykę, na sztukę, na środowisko, na życie codzienne.  

Bibliografia:

Błoński M., Rozwiązano zagadkę małej epoki lodowcowej, "Kopalniawiedzy.pl" z dnia 11 lutego 2012 r., https://kopalniawiedzy.pl/Mala-Epoka-Lodowcowa-Europa-wulkan-lodowiec,15158 (dostęp: 17 stycznia 2021 r.)

Rola małej epoki lodowcowej w przekształcaniu środowiska przyrodniczego Tatr, pod red. A. Kotarby, Warszawa 2004

Sanchez Arreseigor J. J., Winter is Coming: Europe's Deep Freeze of 1709, "Nationalgeographic.com" z dnia 2 stycznia 2017 r., https://www.nationalgeographic.com/history/magazine/2017/01-02/1709-deep-freeze-europe-winter/ (dostęp 17 stycznia 2021 r.)