Kolędy - krótka historia bożonarodzeniowych pieśni

Każdy zna kilka kolęd. Towarzyszą każdemu, a ich śpiewanie w okresie okołoświątecznym czyni go jeszcze bardziej magicznym. Ale czy ktoś zastanawiał się, skąd się w ogóle wzięły?

Można spróbować doszukiwać się początków kolęd w czasach starożytnych. W Rzymie funkcjonowało pojęcie "calende" oznaczające w dosłownym tłumaczeniu "pierwszy dzień miesiąca", a od którego pochodzi nazwa kolęda.

Abraham Willemsen (ok.1605-1772) Boże Narodzenie (Domena publiczna)

Wyjątkowy był dzień 1 stycznia, który od 46 r. p. n. e. reformą Juliusza Cezara został ustawiony początkiem roku. Śpiewane z tej okazji pieśni, także nazywane "calende",  miały charakter świąteczny i wyrażały życzenia pomyślności na następny rok. Chodzono wówczas od domu do domu i śpiewano je a także ofiarowywano gospodarzom upominki. Ten zwyczaj w VI/VII w. zawędrował na Bałkany a stamtąd dalej na Słowiańszczyznę.

Jeżeli chodzi o samo powstanie kolęd w dzisiejszym znaczeniu tego słowa, to ich pierwowzoru można doszukiwać się dopiero w IV w. Miało to oczywiście związek z chrystianizacją pogańskich zwyczajów. Do pieśni śpiewanych na nowy rok zaczęto wplatać treści nawiązujące do Ewangelii. Za pierwowzór kolędy można uznać pieśń (hymn) napisaną przez św. Hilarego w 336 r. Jesus refulsit omnium (Jezus oświeca wszystko). To był też rok, w którym po raz pierwszy odnotowano świętowanie Bożego Narodzenia.

Za jedną z najstarszych kolęd uważa się francuską pieśń Przyjazne zwierzęta z XII w., śpiewaną po dziś dzień we Francji i Wielkiej Brytanii. W podobnym czasie powstała też niemiecko-łacińska kolęda In Dulci Jubilo.

Co ciekawe, kolędy te nie były śpiewane w trakcie nabożeństw. Ten zwyczaj zapoczątkował św. Franciszek z Asyżu (ok. 1181-1226). W przygotowanej przez siebie żywej szopce zaintonował bożonarodzeniową pieśń. Niestety jej tekst nie zachował się. Ale rozpoczęta przez niego moda przyjęła się, w kościołach zaczęto naśladować zwyczaj praktykowany przez franciszkanów. Poza tym inne pieśni bożonarodzeniowe śpiewane "na ulicach" zawędrowały pod dachy kościołów. A wynalazek druku bez wątpienia pomógł je uwiecznić. Dziś nie wyobrażamy sobie nabożeństw a pasterki w szczególności, bez kolęd.

Jeżeli chodzi o Polskę, to historia najstarszych rodzimych kolęd sięga dopiero końca XIV w. Pierwsze z nich powstały po łacinie a ich autorem był Bartłomiej z Jasła (ok. 1360-1407). Do dziś zachowały się rękopisy takich jego utworów jak: Ab aeterno praeconceptam, Mirans stupet et natura, Gaude mundi incola a jedynie w przypadku Buccinemus in hac die znany jest zapis nutowy. Posłużył on do odtworzenia oryginalnej melodii. Ciekawostką jest, że autor kolędy uwiecznił w niej swoje imię: pierwsze dwadzieścia akapitów zaczyna się od kolejnych liter jego imienia B A R T H O L O M E U S   D E    I A S S E L.

Niespełna 20 lat po jego śmierci, bo w 1424 r., powstała kolęda całkowicie po polsku. Zdrow bądź krolu anjelski, bo o niej mowa, jest jednak tłumaczeniem czeskiej kolędy Zdrav bud’ krali andelsky, którego dokonał ksiądz czeskiego pochodzenia, Jan Szczekny, magister praski, mnich cysterski, profesor Akademii Krakowskiej i spowiednik królowej Jadwigi. Jej tekst zawarł w zbiorach swoich kazań, a odkryto go w XIX w. w Petersburgu, w rękopisie pochodzącym z Biblioteki Załuskich.

Natomiast pierwszą kolęda napisaną w języku polskim jest powstała ok. 1435 r. Chrystus się nam narodził autorstwa Jana z Przeworska.

Wiele kolęd śpiewanych do dziś powstało w XV i XVI w. Mają charakter ludowy lub są przekładami z języka łacińskiego. Przykładowo Anioł pasterzom mówił jest tłumaczeniem łacińskiej Dies est laetitiae. Jej najstarszy tekst datowany jest na 1551 r.

O najpopularniejszych kolędach napiszę przy następnej okazji.

Bibliografia:

Nowak H., Najstarsze polskie kolędy, "Veritas de historia" z dnia 24 grudnia 2016 r., https://veritasdehistoria.wordpress.com/2016/12/24/najstarsze-polskie-koledy/ (dostęp 13 grudnia 2023 r.).

Partyka J., Najstarsza polska kolęda. Od „Buccinemus in hac die” do „Dmijmy w trąby w dniu tym świętym”, "Blog Biblioteki Jagiellońskiej" https://blog.bj.uj.edu.pl/muzykalia/-/journal_content/56_INSTANCE_gJh937aPNE4h/136002189/141739778 (dostęp 16 grudnia 2023 r.).