Aklamacja, rywalizacje polityczne, głodzenie czyli kształtowanie się instytucji konklawe

Niebawem znowu będziemy świadkami konklawe. Współcześnie trwają dosyć krótko i sprawnie, ale nie zawsze tak wyglądały. Warto krótko przypomnieć, jak powstały.

We wczesnych wiekach chrześcijaństwa następcę św. Piotra wybierała cała rzymska gmina chrześcijańska, zarówno lud jak i duchowni, poprzez aklamację. Wszystko odbywało się w w zgodzie - mała społeczność była w końcu zwarta z powodu prześladowań i wszyscy się znali. Elekt następnie był konsekrowany przez biskupa Ostii.

Sytuacja zaczęła się komplikować po ogłoszeniu edyktu mediolańskiego w 313 r. W rozrastającej się gminie chrześcijańskiej zaczęło brakować jednomyślności w tej kwestii. Jeżeli nie było zgody co do wyboru kandydata, dochodziło do schizm. Sytuację mógł uspokoić jedynie cesarz, który albo zatwierdzał wybór osoby mającej poparcie większości, albo nakazać przeprowadzenie nowych wyborów z wykluczeniem obranych kandydatów albo równie dobrze mógł narzucić swojego „człowieka”.

Wizja Konstantyna, anonimowy rysunek z XVII w. w zbiorach Metropolitalnego Muzeum Sztuki w Nowym Jorku/ CCO

Od końca IV w. na skutek naporu barbarzyńców władza świecka w Rzymie uległa osłabieniu, a co za tym idzie, nie mogła zapewnić spokoju i bezpieczeństwa podczas wyboru papieża. Zająć musieli się tym tzw. presbiteros cardinales, czyli proboszczowie parafii z terenu miasta nazywani tak od cardo - głównej ulicy, przy której znajdował się kościół. Było ich 25, później 28. Pod ich kierunkiem przeprowadzano wybory. Z czasem do ich grona włączono 7. kardynałów-diakonów, 7. biskupów z diecezji podmiejskich. Tak zaczęła się kształtować zasada, że duchowni pozostający najbliżej urzędującego papieża mają decydujący głos w wyborze jego następcy. Oczywiście należy pamiętać, że z czasem mianem kardynałów zaczęto określać ważniejszych biskupów poza Rzymem i Italią w ogóle.

Nie dało się przy tym uniknąć sporów rzymskich rodów arystokratycznych, forsujących swoich kandydatów. Ten stan trwał z resztą przez wiele stuleci. Rzym był z tego powodu świadkiem niejednych zamieszek powstałych na tym tle. Po prostu zasady wyboru nowego papieża nie były usystematyzowane, nawet jeśli jeden papież podejmował próby ich kodyfikacji, to następny określał inne zasady.

Od poł. VI w. do poł. VIII w. papiestwo było zależne od cesarstwa. Toteż wybór elekta na stolicę Piotrową był zatwierdzany przez egzarchę Rawenny w imieniu cesarza bizantyjskiego, aby zbytecznie nie odwlekało się to w czasie. Przy czym, jeżeli elekt był osobą świecką (a tak było do 882 r.) tym bardziej musiał uzyskać od cesarza zgodę na otrzymanie sakry biskupiej.

W poł. VIII w. na skutek utraty posiadłości w Italii przez Cesarstwo Bizantyjskie, nastąpiło zbliżenie papiestwa z państwem Franków. Wprowadzono zasadę, iż za zgodą ich króla i w obecności jego wysłanników rozpoczynano wybory nowego papieża. Następnie wybór elekta był zatwierdzany przez władcę, który składał mu także przysięgę wierności.

Pałac Papieży w Viterbo/ fot. NikonZ7II / CC BY-SA 4.0

Papiestwo uległo wzmocnieniu dopiero w II poł. XI w. Dzięki dekretowi Mikołaja II z 1059 r. Odtąd wybory nowej głowy Kościoła mieli przeprowadzać tylko i wyłącznie kardynałowie spośród swego grona a cesarz był jedynie informowany o ich wyniku. Lud i pozostałe duchowieństwo poprzez aklamację także miało ich decyzję zaaprobować. Niemniej jednak arystokracja rzymska, przyzwyczajona, iż to z jej grona wybierano papieży, szukała sposobów na uzyskiwanie wpływów wśród duchownych. Z kolei w 1179 r. Aleksander III ustalił, że do wyboru na papieża potrzeba 2/3 głosów kardynałów. Chciano uniknąć sytuacji z lat 30. XII w., kiedy to wybrano dwóch papieży. Odtąd starano się przestrzegać tej zasady z różnym skutkiem.

Przełomowym momentem w ustanowieniu konklawe w podobnej formie, jaka znana jest obecnie, są wybory z lat 1268-1271 odbywające się w Viterbo.

Papież Grzegorz X, fragment ilustracji z „Księgi cudów świata” z Xv-wiecznego wydania

Przedłużające się obrady stały się przyczyną do dosłownego uwięzienia 19 kardynałów w papieskim pałacu (czyli con clave dosłownie oznaczającego trzymanie kogoś pod kluczem) zerwaniu dachu nad salą obrad a nawet podawaniu im na posiłek jedynie wody i chleba. Wobec takich nacisków skłóceni i mocno podzieleni kardynałowie w końcu wybrali spoza swego grona zwykłego diakona, który znany był odtąd jako Grzegorz X.

Wydał on konstytucję Ubi periculum w której po raz pierwszy użyto wspomnianego określenia conclave na określenie kardynałów zamkniętych dosłownie pod kluczem i dokonujących wyboru kolejnego następcy św. Piotra. Tak powstały podwaliny pod współczesne konklawe.

***

Zanim ukształtowały się podwaliny pod współczesne konklawe, wybór nowego papieża był dokonywany nie tylko przez osoby duchowne ale i świeckie. Obrady odzwierciedlały podziały polityczne. Władcy świeccy czy rody arystokratyczne chciały obsadzić na Piotrowym Tronie osobę sobie przychylną, gdyż mogli w ten sposób kontrolować dużą część Półwyspu Apenińskiego.

Bibliografia:

Borowicz J., Krótka historia kardynalstwa, „Przewodnik Katolicki” (bez daty publikacji), https://www.przewodnik-katolicki.pl/Archiwum/2018/Przewodnik-Katolicki-22-2018/Wiara-i-Kosciol/Krotka-historia-kardynalstwa (dostęp: 3 maja 2025 r.)

Historia wyboru papieży, „Niedziela.pl” z dnia 11 marca 2013 r., https://m.niedziela.pl/artykul/4233/Historia-wyboru-papiezy (dostęp: 3 maja 2025 r.)

Krzysztofek K., Pierwsze sposoby elekcji papieży, Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego, https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/ff565d80-39ad-47d1-ae97-e238d25b2fa8/content (dostęp: 3 maja 2025 r.)

Ks. dr Śliwiński: najdłuższe konklawe trwało prawie pół roku (wywiad przeprowadzony przez M. Gronek), „Dzieje.pl” z dnia 28 kwietnia 2025 r., https://dzieje.pl/artykuly-historyczne/ks-dr-sliwinski-od-1846-roku-konklawe-trwaja-nie-dluzej-niz-piec-dni (dostęp: 3 maja 2025 r.)