Górnopaleolityczne Stanowisko Łowców Mamutów. Kraków ul. Spadzista

Wstęp

Stanowisko Kraków ul. Spadzista jest kompleksem stanowisk paleolitycznych, na którym występowała kultura wschodniograwecka¹. Zlokalizowane jest ok. 2 km od centrum Krakowa na południowym zboczu góry Św. Bronisławy, zawieszone 47 m nad doliną rzeki Rudawy. Odkryte zostało w roku 1967 podczas prac ziemnych przy ul. Spadzistej. W latach następnych rozpoczęły się tam systematyczne badania prowadzone przez Katedrę Archeologii Polski Uniwersytetu Jagiellońskiego² (kontynuowano je do 2002 r.). Chociaż rok wcześniej przeprowadzono wykopaliska na obszarze Kraków ul. Spadzista A, to jednak w niniejszym artukule nie zostaną one omówione ze względu na duże oddalenie od Spadzistej B+B1; nawet w literaturze przedmiotu jest o nim niewiele informacji³.

Ze wstępnych ustaleń wynikało, iż stanowisko prezentuje pozostałości po obozowisku kultury wschodniograweckiej. Tzw. kompleks grawecki pojawił się na terenie całej Europy między 30-20 tys. lat temu w wyniku powolnych ruchów migracyjnych i oziębiania się klimatu. Jego centrum znajdowało się na Morawach i w Dolnej Austrii⁴, a 24 tys. lat temu przesunęło się ono na teren zachodniej Słowacji. Kompleks grawecki charakteryzował się zmianami, w stosunku do poprzedniego okresu, w produkcji narzędzi krzemiennych jak i specjalizacji w sposobach polowania, przez co obozowiska stały się bardziej stabilne. Na terenie Polski najwcześniejsze ślady kultury wschodniograweckiej z okresu 28-24 tys. lat temu odnaleziono przede wszystkim na Górnym Śląsku; jako przykładowe stanowiska można wymienić Wójcice k/Grodkowa, Cyprzanów k/Raciborza. Kres powstałej unifikacji kulturowej położyło stopniowe ocieplanie się klimatu od ok. 20 tys. lat temu; zauważalny staje się podział na Europę Wschodnią (gdzie dominowała jeszcze kultura epigrawecka) i Zachodnią (gdzie dominowała kultura magdaleńska). Jednak tereny Polski nie były wówczas zamieszkane ze względu na maksymalny zasięg lądolodu. Musiało upłynąć ok. 2 tys. lat, by tereny te były ponownie penetrowane przez przedstawicieli wspomnianych wyżej kultur, bądź zasiedlone.

W niniejszym artykule omówiono głównie zabytki pochodzące z 6 warstwy kulturowej.

Obszar Spadzista B

Obszar Spadzista B odkryto w 1967 r podczas ziemnych prac budowlanych. Datowany jest na 20-23 tys lat temu. Uzyskane materiały potraktowano jako diagnostyczne dla obozowiska łowców mamutów. Układ kości tych zwierząt zidentyfikowano jako pozostałości konstrukcji mieszkalnych. Zostały one zaliczone do wczesnej fazy kultury kostienkowsko-awdiewiejskiej⁵.

Wśród materiałów krzemiennych odnaleziono półtylczaki kostenki w liczbie 27 egzemplarzy, 1 narzędzie kombinowane (rylec klinowaty z nieukończonym drapaczem), 29 wiórów retuszowanych i 12 odłupków retuszowanych. Wśród materiału paleontologicznego dominowały kości mamutów (pierwotnie ustalono, że należały one do 60 osobników⁶) z gatunku Mammuthus primigenius oraz pojedyncze kości i zęby należące do nosorożca włochatego (Coelodont antiquitatis), konia (Equus caballus), renifera (Rangifer tarandus), niedźwiedzia (Ursus), wilka (Canis lupus) oraz pieśca (Alopex lagopus)⁷. Zarówno kości jak i artefakty krzemienne nie tworzyły wyraźnych skupisk.

Il. 1. Judinowo na Białorusi- widok na pozostałości po szałasie zbudowanym z kości mamutów. (Źródło: J. J. Kozłowski, E. Sachse-Kozłowska, op. cit., s. 73)

Ze względu na niszczącą działalność soliflukcji⁸ brano pod uwagę ułożenie tych kości, które były największe, a więc żuchwy, kości płaskie i długie. Ich układ przypominał w miejscu ich największego zagęszczenia dwie okrągłe naziemne konstrukcje i jedną problematyczną, oddalone od siebie o 1 m, mające średnicę ponad 2 m. Kości długie jedną nasadą były skierowane ku granicom obiektu, a drugą ku jego wnętrzu. Ponadto tkwiły one pionowo w gruncie. Rozmieszczenie siekaczy wskazuje, że tworzyły konstrukcję (łuk) na której wsparte były pozostałe jej elementy. Natomiast wewnątrz obiektów występowały okruchy skały wapiennej. Obiekty te były prawdopodobnie analogiczne do konstrukcji mieszkalnych z terenu Ukrainy i Białorusi⁹ (zob. il. 1).

Skupiska kamieni wystąpiły też na południowych peryferiach Spadzistej B1 i prawdopodobnie były pozostałościami po paleniskach z konstrukcją na kształt murków osłaniających ogień przed wiatrem.

Obszar Spadzista B1

W roku 1981 został założony wykop kilka metrów na południe od obszaru Spadzista B i nazwano go Spadzista B1. W kolejnych sezonach badawczych odsłonięto przestrzeń między obydwoma obszarami i stwierdzono, iż stanowią one jednolity obszar (przy czym Spadzista B1 jest o 1/3 mniejszy od Spadzistej B) o łącznej powierzchni 165 m².

Narzędzia kamienne były wykonywane przede wszystkim z krzemienia jurajskiego (z jego odmian szarobrunatnej C2, jasnoszarobrunatnej odmiany C2, brunatno czekoladowej oraz jasnobeżowej). Natrafiono również na pojedyncze przedmioty z obsydianu, importowanego z terenu Słowacji, i radiolarytu. Spadzista B1 różni się od Spadzistej B pod względem wskaźnika zagęszczenia artefaktów, który jest dziewięciokrotnie wyższy od wskaźnika dla obszaru Spadzista B. Można zatem mówić o wewnętrznym funkcjonalnym zróżnicowaniu obszaru Spadzista B+B1.

Obszar Spadzista B „Pracownie”

Obszar Spadzista B „Pracownie” usytuowany jest 20 m na zachód od wyżej opisanego obszaru i stanowi jego peryferyczną część (zob. il. 2). Pierwsze badania przeprowadzono tam w 1970 r. i kontynuowano je do 1985 r. Artefakty występowały w warstwie 7 (związanej z pozostałościami kultury oryniackiej) oraz 6 i 5a (związanych z kulturą wchodniograwecką). Narzędzia wykonywano z miejscowego surowca jakim był krzemień jurajski podkrakowski, natrafiono również na radiolaryt, obsydian i prawdopodobnie limnokwarcyt (uszkodzone ostrze w dwóch fragmentach). Obecność radiolarytu może wskazywać, że potencjalni łowcy mamutów przybyli z południa, być może z Wołynia, dorzecza Dniestru; badacze dopatrują się też analogii w typologii wykonywanych narzędzi¹⁰. Ze względu na małą ilość narzędzi, badacze dopatrują się pracownianego charakteru tego obszaru, gdzie narzędzia produkowano na potrzeby obozowiska podstawowego. Głównym produktem miały być wióry, jednak ich niska frekwencja wskazuje, że mogły być wynoszone poza obręb pracowni, podobnie jak rdzenie¹¹.

Obszar Spadzista C

Obszar Spadzista C znajduje się ok. 50 m na południowy-zachód od obszaru Spadzista B+B1. Wydzielono go w 1972 r. Datowany jest na 20 tys. lat temu¹². Obszar przecięty był kopalnym klinem mrozowym¹³ z północnego-zachodu na południowy-wschód. Klin powstał prawdopodobnie w chwili występowania wiecznej zmarzliny. Artefakty wystąpiły w warstwie 7, gdzie natrafiono na ślady kultury oryniackiej, oraz w 6 związanej z kulturą wschodniograwecką. Obszar odróżnia się od spadzistej B+B1 sposobem obróbki krzemienia. Niskie zagęszczenie artefaktów może sugerować, iż na samym obszarze osadnictwo występowało epizodycznie bądź było peryferyczne wobec obszaru Spadzista C2.

Do produkcji narzędzi był wykorzystywany przede wszystkim krzemień jurajski podkrakowski (odmiany A, C, D i beżowo szary występujący lokalnie) i krzemień czekoladowy. Zabytki z warstwy 7 znajdowały w gorszym stania zachowania, cechowały je spękania powierzchniowe, matowość. Wśród narzędzi odkryto 6 egzemplarzy wykonanych z kości mamuta. Nie jest do końca wiadome, do czego mogły służyć. Jedno z nich, wykonane z żebra, posiadało na jednym z końców otwór, zatem mogło służyć jako nasada narzędzia kamiennego. Natrafiono także na fragment płaskiej kości ze śladami malowania ochrą¹⁴.

Il. 2. Ogólny widok na stanowisko Kraków ul. Spadzista z zaznaczonymi badanymi obszarami. ( Źródło: T. Kalicki, K. J. Kozłowski, A. Krzemińska, The formation of mammoth bone accumulation at the gravettian site Kraków- Spadzista B+B1, “Folia Quaternaria” 77/2007, s. 8)

Obszar Spadzista C2

W 1980 r. przeprowadzono pierwsze wykopaliska na obszarze Spadzista C2, oddalonym na południe od Spadzistej C o 8 m. Zabytki, podobnie jak w wypadku Spadzistej C, wystąpiły w warstwie 7, 6 i 5a, i były odpowiednio związane z kulturą oryniacką i wschodniograwecką. Z wymienionymi warstwami wiąże się 5 poziomów kulturowych, z których III związany z warstwą 6a datowany jest na 21 tys. lat temu¹⁵.

Obszar jest o tyle ciekawy, iż natrafiono na nim na cztery zdobione przedmioty: pierwszy był wykonany z czarnego wapienia pochodzącego z rejonu Dębnik k/Krakowa a pozostałe trzy z kości mamuta. Zdobienia miały charakter równoległych nacięć.

Obszar Spadzista D

Obszar Spadzista D usytuowany jest 65 m na wschód od Spadzistej B+B1. Badania przeprowadzono tam w latach 1986- 88. Analogicznie do innych obszarów, i tu warstwa 7 była związana z kulturą oryniacką a 6 i 5a ze wschodniograwecką.

W warstwie 6 natrafiono na ślady długotrwałych ognisk, w których palono jedynie kośćmi¹⁶. Część materiału krzemiennego również była przepalona.

Obszar Spadzista D interpretowany jest jako współczesny Spadzistej B+B1, i mógł stanowić jego zróżnicowane funkcjonalnie centrum. Wskazuje się na jego konsumpcyjny charakter ze względu właśnie na występowanie wspomnianych już ognisk.

Obszar Spadzista E i F

W 1987 r. roku przeprowadzono badania na obszarze Spadzista E, a dwa lata później na obszarze Spadzista F z udziałem amerykańskich archeologów pod kierunkiem prof. A. Montet- White. Oddalone są od siebie o 5 m. Obszary datowane są na ok. 22/ 23 tys. lat temu ¹⁷. Spadzista E charakteryzuje się dużym zagęszczeniem artefaktów, bo aż 114 egz. na 1 m² ¹⁸, a Spadzista F 62 egz. na 1 m².

Spadzista F stanowił niewielkie obozowisko- pracownię, a E tylko pracownię. Wskazuje się na krótkotrwałe osadnictwo w tym miejscu, być może sezonowe: w okresie późnojesiennym i zimowym grupy łowców miałyby przybywać w to miejsce w celu uzyskania futer stanowiących odzienie na zimę ¹⁹. Tym zapewne można tłumaczyć znaczną obecność w materiale paleontologicznym kości pieśców, zająca polarnego, niedźwiedzia oraz nosorożca włochatego i mamuta.

Zakończenie

Stanowisko Kraków ul. Spadzista pod względem funkcjonalnym było oparte na stosunkach człowieka i mamuta; szczątki tego ostatniego przeważały na całym stanowisku. Pozostaje pytanie, skąd mogły się tam wziąć. Archeolodzy przypuszczają, że początkowo mógł być to cmentarz podobny do dzisiejszych cmentarzy słoni afrykańskich, a dopiero później zaczęli tam osiedlać się łowcy, którzy albo na miejscu zajmowali się oprawą zwierzyny, albo je tam przynosili. Nie wyklucza się też, że mogli być padlinożercami, co więcej mogli przynosić do obozowiska kości znalezione w innych miejscach²⁰.

Na stanowisku wśród inwentarza kamiennego (narzędzi) dominowały tylczaki, jednozadziorce, rylce co wskazywało na łowiecki charakter stanowiska.

PS. W lipcu 2019 r. świat obiegła informacja, że w jednej z kości mamuta, pochodzącej z tego stanowiska, znaleziono 7. mm odłamek krzemiennego grota. Jest to pierwsze takie zidentyfikowane znalezisko w Europie i piąte na świecie (źródło: Kraków: niezwykłe odkrycie dowodem, że ludzie polowali na mamuty, 

https://informacje.pan.pl/)

Ciekawostka:

W Katedrze Wawelskiej u góry po lewej stronie od wejścia jest umieszczone żebro mamuta wraz ze szczątkami czaszki nosorożca i szczęki walenia.

Bibliografia:

1. Kalicki T., Kozłowski J. K., Krzemińska A., The formation of mammoth bone accumulation at the gravettian site Kraków- Spadzista B+B1, “Folia Quaternaria”, 77/2007

2. Kozłowski J. K., Kaczanowski P., Najdawniejsze dzieje ziem polskich, t. 1, Kraków 1998

3. Kozłowski J. K., Kubiak H., Sachse- Kozłowska E., Pierwsze górnopaleolityczne budowle mieszkalne odkryte na stanowisku Kraków- ul. Spadzista (B), “Sprawozdania archeologiczne”, 23/1971

4. Kozłowski J. K., Sachse-Kozłowska E., Archeological finds, "Folia Quaternaria", 44/1974

5. Sobczyk K., Osadnictwo wschodniograweckie w dolinie Wisły pod Krakowem, Kraków 1995

Tekst powstał w 2009 r. w ramach zajęć "Metodologia archeologii" pod kierunkiem dr T. Gołgowskiego, prowadzonych w Instytucie Archeologii UKSW.

1 Podobne stanowiska to Zwierzyniec I, Kraków-Przegorzały, Kraków-Nowa Huta.

2 Dokładny opis przeprowadzonych wówczas badań znajduje się w: K. J. Kozłowski , Kubiak H., Sachse- Kozłowska E., Pierwsze górnopaleolityczne budowle mieszkalne odkryte na stanowisku Kraków- ul. Spadzista (B), "Sprawozdania archeologiczne", 23/1971, s. 13-32.

3 Zob. Sobczyk, K., Osadnictwo wschodniograweckie w dolinie Wisły pod Krakowem, Kraków 1995, s. 18

4 Nazywane jest ono pavlovskim od stanowiska Pavlov na Morawach; zob.: K. J. Kozłowski, P. Kaczanowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, t. 1, Kraków 1998, s. 77-78.

5 Sobczyk, K., op. cit., s. 107; por. też: K. J. Kozłowski, H. Kubiak, E. Sachse-Kozłowska, op. cit., s. 30.

6⁶ Po badaniach w 1981r. na obszarze Spadzista B1 znaleziono kości mamutów należące do kolejnych 11 osobników; zob.: K. Sobczyk, op. cit., s. 109.

7 K. J. Kozłowski, H. Kubiak, E. Sachse-Kozłowska, op. cit., s. 20-21.

8 Soliflukcja to zjawisko polegające na powolnym (do kilku cm na rok) pełzaniu wierzchniej warstwy gruntu, głównie w klimacie zimnym.

9 Stanowiska w Meziricz, Mezyn, Dobraniczewk, Judinowo, Kostienki-Anoskowka; zob.: K. J. Kozłowski, H. Kubiak, E. Sachse- Kozłowska, op. cit., s. 18 oraz K. J. Kozłowski, E. Sachse-Kozłowska, Archeological finds, "Folia Quaternaria", 44/1974, s. 70-75.

10 Sobczyk, K., op. cit., s. 118- 119.

11 Ibidem, s. 118.

12 Sobczyk, K., op. cit., s. 110.

13 Ibidem, s. 44- 45.

14 Ibidem, s. 48.

15 Ibidem, s. 62.

16 Było to wynikiem przystosowania do środowiska stepotundrowego. Zob. Kozłowski, J. K., Kaczanowski P., Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998. t.1, s. 78.

17 K. Sobczyk, op. cit., s. 94.

18 Wykop miał powierzchnię 12 m², odnaleziono na nim 1365 artefaktów. Zob.: ibidem, s. 89.

19 Ibidem, s. 116.

20 Więcej na ten temat K. Sobczyk, op. cit., s. 129-134.