Od pasterskiego do komercyjnego święta czyli krótka historia Walentynek

Mało kto współcześnie nie obchodzi Walentynek, a w Polsce święto to kojarzy się z komercyjnym amerykańskim zwyczajem. Czy słusznie?

Walentynki jako święto miłości ma stary rodowód i wbrew pozorom nie wywodzi się z prymitywnych szeroko pojętych kultów płodności, a z kościelnego święta, które zastąpiło pogańskie święto mające wybitnie pasterski i ludowy charakter.

Luperkalia

Bezpośrednim przodkiem Walentynek były Luperkalie, rzymskie święto ku czci pasterskiego bóstwa Fauna Lupercusa, którego przydomek można przetłumaczyć dosłownie jako "powstrzymujący wilki" lub chroniący trzody przed wilkami. Pierwotne staroitalskie bóstwo pod postacią półkozła-półczłowieka czczone było przez pasterzy jako właśnie ich patrona i obrońcę stad przed wilkami. Święto ustanowić miał mityczny Euander, założyciel pierwszej osady, w miejscu której później powstał Rzym. Kult  Fauna Lupercusa nabrał na znaczeniu, gdy został powiązany z mitycznymi założycielami Rzymu, Romulusem i Remusem. W jaskini Lupercal na Palatynacie pasterz Faustulus miał znaleźć bliźnięta karmione przez wilczycę i zabrać ich do domu.

Festyn Luperkalia: Kupidyn i personifikacje płodności spotykają Luperków przebranych za psy i kozy, rysunek autorstwa Adama Elsheimera (1578-1610)

Rokrocznie 15 lutego w tej jaskini celebrowano Luperkalia. Kapłani zwani luperkami, składali w niej na ołtarzu w ofierze dwa kozły i psa. Następnie w ubrani jedynie w skórę dopiero co zabitego kozła obchodzili wzgórze i uderzali przechodniów rzemieniami zwanymi februa wykonanymi ze skór zwierząt ofiarnych. Miało to swój wymiar symboliczny: oczyszczało z win popełnionych w minionym roku i wprowadzało do organizmu pierwiastek gwarantujący siłę i witalność na rok następny, dodatkowo bezdzietnym kobietom zapewniało płodność.

Trzech św. Walentych

Luperkalia mimo swej popularności odeszły w końcu w zapomnienie. Wraz z nastaniem chrześcijaństwa stopniowo Kościół wypierał pogańskie święta, zastępując je niekiedy nowymi. Tak się właśnie stało z Luperkaliami. W 496 r. papież Gelazjusz I ustanowił wspomnienie liturgiczne św. Walentego w dniu 14 lutego.

Dzieje tego świętego są nieco zagmatwane, gdyż stanowią kompilację żywotów dwóch świętych o tym imieniu, żyjących w III w. n. e. i mylone są z innym Walentym żyjącym w V w. n. e.

1.

W roku 269 lub 270 14 lutego został ścięty Walenty, kapłan będący z wykształcenia lekarzem. Jego śmierć była karą za złamanie edyktu Klaudiusza II Gockiego zakazującego młodym mężczyznom w wieku od 18 do 37 lat, zwłaszcza legionistom, wstępowania w związki małżeńskie, a te planowane - odwołał. Cesarz ten uważał, iż żołnierze nie mający własnych rodzin chętniej walczą ku chwale Rzymu. Walenty jednak udzielał parom ślubów w tajemnicy, ale cała sprawa się wydała i trafił do więzienia. Tam nawrócił na wiarę chrześcijańską strażnika, uzdrawiając ze ślepoty jego córkę, w której się zakochał. Przed śmiercią napisał do niej list, który miał podpisać "Od twojego Walentego".

Rekonstrukcja twarzy św. Walentego

2.

W 273 r. Walenty, biskup Terni, poniósł śmierć za odmowę zaprzestania nakłaniania pogan do przechodzenia na chrześcijaństwo. Zasłynął z tego, iż jako pierwszy udzielił ślubu poganinowi i chrześcijance, oraz z wysyłania do wiernych listów o miłości do Chrystusa.

Walenty miał też dar uzdrawiania. Wieść o tym dotarła do Rzymu, do filozofa Kratona, który miał syna chorego na padaczkę. Święty zgodził się uzdrowić chłopca pod warunkiem, iż ojciec nawróci się na chrześcijaństwo z całą rodziną. Tak też się stało, oprócz filozofa również jego rodzina i uczniowie przyjęli chrzest.

Działalność biskupa nie umknęła uwadze Senatu, który widział w nim burzyciela tradycyjnego (pogańskiego) porządku i osobę niebezpieczną dla państwa. Dlatego został aresztowany i skazany na śmierć.

Do grobu Walentego odbywały się pielgrzymki, a wierni modlili się o uzdrowienie z epilepsji i innych chorób nerwowych, toteż w IV w. papież Juliusz I wzniósł w tym miejscu bazylikę.

Obecnie do bazyliki św. Walentego w Terni ściągają zakochani z całego świata, by uroczyście w niedzielę poprzedzającą 14 lutego przyrzec sobie dozgonną miłość. A na relikwiarzu świętego umieszczono napis "patron miłości".

3.

Inny Walenty, mający dar uzdrawiania epileptyków, żył w Recji w V w. n. e. Pochodził z terenów Holandii, w 435 r. Przybył do Pasawy, gdzie papież Leon wyświęcił go na biskupa Recji. Na terenach alpejskich (w Pasawie, Ratyzbonie, przełęczy św. Gotarda, Bressanone i Chur) prowadził działalność misyjną wśród pogan i heretyckich arian, ale bez większego powodzenia.

Ostatecznie przeniósł się do Pasawy, gdzie prowadził życie wędrownego misjonarza i posłańca wiary. Zmarł w 475 r. Został pochowany w Zenoburgu pod Meranem.

Został patronem cierpiących na reumatyzm, zarazy wśród zwierząt i epilepsję, i z tego powodu często mylony jest ze św. Walentym z Terni. Jego wspomnienie obchodzone jest w kościele katolickim 7 stycznia.

W tym miejscu warto dodać, iż średniowieczni hagiografowie rozbudowywali żywot św. Walentego o różne szczegóły. Skłonienie sądzącego go sędziego do przejścia na chrześcijaństwo, próba nawrócenia cesarza Klaudiusza II Gockiego na chrześcijaństwo czy odmowa złożenia ofiary pogańskim bóstwom to tylko niektóre z nich.

Jeżeli chodzi o dwóch pierwszych Walentych, nie ma 100-procentowej pewności, iż rzeczywiście było ich dwóch. Nie wiadomo, gdzie ich kult się narodził, czy w Rzymie czy w Terni i skąd dokąd zawędrował najpierw. Niemniej jednak zyskał na popularności.

Światowe święto zakochanych

Kult św. Walentego rozprzestrzenił się na obszary południowej i zachodniej Europy. Obchody miały formę obrzędów kościelnych z czasem nabierając wymiaru świeckiego. W średniowieczu idealnie wpasowały się w ideę miłości dwornej. W epoce odkryć geograficznych Walentynki zawędrowały za Ocean wraz z europejskimi osadnikami. W XVII i XVIII w. Brytyjczycy i Francuzi tego dnia wysyłali zdobione listy swoim ukochanym podpisywane "Twój Walenty" lub "Twoja Walentynka". W tym samym czasie Szkoci wróżyli sobie losując karteczki z imionami swoich przyszłych mężów i żon.

Walentynki stały się popularne dzięki angielskiemu pisarzowi sir Walterowi Scottowi, który twierdził, że 14 lutego ptaki łączą się w pary a ludzie idą ich przykładem. Dlatego św. Walentynowi  przypisany został patronat nad zakochanymi, gdyż właśnie w połowie lutego ptaki zaczynają łączyć się w pary.

Karta walentynkowa z 1910 r.

Do Hiszpanii Walentynki zawędrowały w latach 50. ub. wieku, a do Polski dopiero w latach 90. wraz z upadkiem komunizmu.

Walentynki nie są zatem amerykańskim wymysłem a świętem o czysto antycznych i chrześcijańskich korzeniach. Intensywna popularyzacja i komercjalizacja obchodów ma jedynie taki charakter. Zresztą rozpoczęła się ona w Stanach Zjednoczonych w XIX w. wraz z pomysłem na sprzedaż gotowych walentynkowych kart.

Bibliografia:

1. Historia walentynek. Zaczęło się od zabaw na cześć Fauna i potajemnych ślubów, "Focus.pl" z dnia 15 października 2020 r., Historia walentynek: skąd się wzięło święto zakochanych i od kiedy jest celebrowane? - FocusNauka.pl (dostęp 11 lutego 2021 r.)

2. Jasiński J., Lupercal (15 lutego), "Imperium Romanum", https://imperiumromanum.pl/religia/swieta-rzymskie/luperkalia/amp/ (dostęp 10 lutego 2021 r.)

3. Mała encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1966, hasło: Luperkalie

4. Staniszewski P., Św. Walenty - patron zakochanych i chorych na padaczkę, "Niedziela.pl" Św. Walenty - patron zakochanych i chorych na padaczkę | Niedziela.pl (dostęp: 10 luty 2021 r.)

5. Trzech św. Walentych?, "Fronda.pl" z dnia  r., Trzech św. Walentych? – Artykuły – Franciszkańska 3 (franciszkanska3.pl (dostęp 10 luty 2020 r.)