Z biblioteczki historyczki: "Jeden dzień w starożytnym Rzymie" - A. Angela

Zagłębiając się w lekturze tej książki można poczuć klimat starożytnego miasta, który ostatecznie zniknął bezpowrotnie w V w. Alberto Angela umiejętnie przenosi czytelnika na jeden dzień do "Nowego Yorku starożytności", przedstawiając jego blaski i cienie.

Alberto Angela jest z wykształcenia paleontologiem, który w latach 90. zaangażował się w popularyzację paleobiologii, prehistorii człowieka i historii starożytnego Rzymu. Uznanie i popularność zyskał we Włoszech dzięki prowadzeniu popularno-naukowych programów w telewizji RAI poświęconych wyżej wymienionym zagadnieniom. Polskiemu czytelnikowi jest raczej znany z prac poświęconych historii starożytnego Rzymu, jak chociażby Pompeje. Trzy ostatnie dni czy Imperium. Podróż po Cesarstwie Rzymskim...

Alberto Angela, Jeden dzień w starożytnym Rzymie. Życie codzienne, sekrety, ciekawostki, Warszawa 2021, liczba stron: 344, oprawa miękka ze skrzydełkami

Należy pzyznać, iż pomysł na narrację był trafiony w dziesiątkę. Autor wcielając się wyraźnie w rolę przewodnika o odwiedzanych miejscach opowiada tak, jak gdyby czytelnicy szli obok niego przez miasto tętniące życiem. Razem z nim można podejrzeć zatem tuż przed świtem pogrążonych we śnie bogatych właścicieli domusu i ich niewolników, kłótnię  na piętrze w insuli w samo południe, zakupy w sklepie na jej parterze, skoczyć na przekąskę do gospody, odwiedzić księgarnię, zajść do latryny i łaźni, zasiąść późnym popołudniem na trybunie Koloseum a nawet zajrzeć ukradkiem do lunaparu w środku nocy. Godzina po godzinie prezentuje w ten sposób typowy rozkład dnia mieszkańca Wiecznego Miasta u szczytu potęgi Cesarstwa za czasów Trajana w roku 115 r. n. e.

Każde miejsce autor pobudza do życia, przytaczając prawdziwe historie znane z zachowanych zapisków starożytnych albo dobudowując do jakiegoś przedmiotu z muzealnych zbiorów, np. lusterka, wymyśloną przez siebie sytuację. Dzięki temu miasto tętni życiem a na ulicach można spotkać prostych ludzi, znanych jedynie z zachowanych nagrobków.

Z tego, jakby nie było, przewodnika wyłania się obraz wielkiego miasta, które autor porównuje często, ze względu na duże podobieństwo, z miastami trzeciego świata, gdzie bieda i bogactwo, bezpieczeństwo i groźba utraty życia w ciemnym zaułku graniczą ze sobą na każdym niemal kroku. Jednocześnie porównuje je do współczesnych wielkich metropolii, takich jak np. Nowy York, pod względem sposobu życia, gospodarki i wielkiej mieszaniny ludzi różnego pochodzenia i koloru skóry. Nie ulega wątpliwości, iż życie ówczesnych mieszkańców Rzymu przypominało w dużym stopniu życie współczesnego mieszczanina.

Jeden dzień w starożytnym Rzymie od chwili ukazania się w 2007 r. cieszy się statutem bestsellera, nie tylko we Włoszech ale i w Europie, o czym świadczą kolejne wznawiane wydania i tłumaczenia na inne języki. W Polsce książka ta doczekała się już drugiego wydania. Świadczy to dobitnie o niesłabnącym zainteresowaniu społeczeństwa starożytnością. A prace pisane piórem Alberta Angeli bez to zainteresowanie pogłębiają.

Bez wątpienia polskiemu wydaniu brakuje przypisów objaśniających kwestie związane ze współczesną włoską kulturą, do której autor często się odnosi chcąc ukazać jak wiele elementów ze starożytnego świata przetrwało do dziś. Po za tym nie ma się do czego przyczepić.

Lekturę Jednego dnia polecam wszystkim miłośnikom starożytności i wojaży. Albowiem zaprezentowana ksiażka może stanowić inspirację do odbycia własnej wycieczki w oparciu o trasę zaproponowaną przez Alberto Angelę.

Miejski ogród sprzed tysiąca lat odkryli polscy archeolodzy w Chartumie

Już tysiąc lat temu w miastach projektowano z rozmysłem zielone przestrzenie. Mają na to dowody polscy archeolodzy, którzy natknęli się na pozostałości po ogrodzie na terenie średniowiecznego miasta Soba obok Chartumu w Sudanie.

Soba znajduje się obecnie na przedmieściach Chartumu i jest jednym z największych stanowisk archeologicznych w Sudanie. W okresie od V/VI do XIII/XVI wieku była to stolica królestwa Alwa. Metropolia jest przedstawiana w źródłach pisanych jako miasto z wieloma kościołami, rezydencjami, pięknymi ogrodami i dzielnicą zamieszkałą przez muzułmanów.

W 2020 r. polscy naukowcy odkryli, dzięki zastosowaniu badań geofizycznych, dwie wyraźnie odróżniające się od siebie dzielnice należące do olbrzymiego średniowiecznego miasta. Domostwa wykonywano głównie z suszonych cegieł mułowych. Badacze szacują, że miasto zajmowało nawet 200 ha.

W tym roku naukowcy postanowili przeprowadzić wykopaliska w kilku najbardziej interesujących ich miejscach. W jednym z nich na mapach geofizycznych dostrzegli mury i byli przekonani, że to położone pod ziemią relikty domostwa. Tymczasem była to część dawnego ogrodu.

“Jest to pierwsze tego typu znalezisko w Soba i jedno z nielicznych w Sudanie” - powiedział PAP szef badań dr Mariusz Drzewiecki z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW. Instytucja ta jest liderem konsorcjum, w skład którego wchodzi również Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.

Mury wykonane z cegieł mułowych, wyznaczały poszczególne części ogrodu. Posiadał on też system irygacyjny w postaci kanałów, którym woda była dostarczana do kilku miejsc, gdzie w przeszłości rosły drzewa lub większe krzewy. Do dziś zachowały się jamy po miejscach, w których one rosły. Z miejsc, gdzie znajdowały się nasadzenia naukowcy pobrali próbki botaniczne, aby określić, jakie gatunki roślin rosły tam około tysiąc lat temu. Dr Drzewiecki podkreśla, że tego typu znalezisko potwierdza, że w ramach miast wznoszonych w tym okresie z rozmysłem projektowano zielone przestrzenie.

Drugie miejsce wytypowane do wykopalisk okazało się być ruinami po spalonej kuchni. Archeolodzy postanowili rozpocząć badania w tym miejscu, bo zaintrygował ich ciąg pomieszczeń zbudowanych z cegieł mułowych oraz cegieł wypalanych usytuowanych na południowym skraju dzielnicy, która była bardzo gęsto zabudowana.

“Uważaliśmy, że pod ziemią skrywają się pozostałości magazynów. Tymczasem w czasie badań archeologicznych okazało się, że oprócz magazynu, pomieszczenie to służyło do przetwarzania żywności i było obszerną kuchnią” - zrelacjonował archeolog.

W narożniku znajdował się duży półokrągły piec, który wytwarzał produkty dla większej grupy ludzi.

“Być może mamy do czynienia z pomieszczeniem użytkowym większego kompleksu, być może uchwyciliśmy fragment kompleksu o charakterze rezydencjonalnym, do którego należał również badany przez nas ogród” - zaznaczył dr Drzewiecki.

Mury budynku były bardzo grube. Dzięki temu chroniły zebrane we wnętrzu zasoby przed trudnymi warunkami naturalnymi. Wzdłuż jego wewnętrznych ścian archeolodzy natrafili na duże gliniane naczynia zasobowe oraz zestaw różnorodnych mniejszych pojemników do przyrządzania i podawania żywności. Z kolei ciemności w tym budynku rozświetlały niewielkie ceramiczne lampki.

W pewnym momencie budynek opuszczono, bo wybuchł w nim pożar. Jak opisał dr Drzewiecki, w jego wyniku zawalił się dach i runęły fragmenty ścian. Przy upadku, przepalone części drewnianego poszycia dachowego potłukły duże naczynia zasobowe i w takim stanie odkryli je archeolodzy.

“Wiele z odnalezionych naczyń to unikaty. Są one niezwykle ornamentowane i można przypuszczać, że w przyszłości będą ozdobą niejednej wystawy muzealnej” - podkreślił szef badań.

Dr Drzewiecki powiedział, że wykopaliska to tylko jeden z elementów realizowanego w Soba projektu. Obok badań archeologicznych, w czasie prac terenowych naukowcy prowadzili wywiady etnologiczne z obecnymi mieszkańcami Soba. Ludność ta, zasiedlająca tereny dawnego miasta, ma na co dzień do czynienia z pozostałościami przeszłości. Jak przekazał dr Drzewiecki, mieszkańcy rozwinęli bogaty folklor związany ze stanowiskiem archeologicznym.

“Komunikacja z lokalną ludnością jest kluczowa, bo przyszłość ruin dawnej stolicy jest niepewna. Rozwijający się w szybkim tempie Chartum sprawia, że wszelkie tereny na jego obrzeżach stają się coraz bardziej pożądane pod przyszłą zabudowę” - wskazał.

Dr Drzewiecki powiedział, że antropolog kulturowy, wchodzący w skład ekspedycji, dr hab. Maciej Kurcz, prowadził konsultacje społeczne wśród różnych grup zamieszkujących Soba. Pytał, jak widzą oni przyszłość tego stanowiska archeologicznego oraz czy jest w niej miejsce na pozostałości odległej przeszłości.

“Z rozmów wyłania się pomysł na utworzenie muzeum w Soba, które prezentowałoby zarówno dawne, archeologiczne, jak i współczesne - tradycyjne wytwory rzemiosła oraz przedmioty codziennego użytku” - przekazał Drzewiecki.

Soba nadal jest dla naukowców w dużej mierze miastem nieznanym, bo w XX w. tylko nieliczni archeolodzy prowadzili tam badania. Wówczas natknęli się m.in. na ślady po monumentalnych budowlach i wyjątkowych zabytkach, wśród których były przedmioty importowane z miast basenu Morza Śródziemnego oraz z Dalekiego Wschodu.

Naukowcy planują dalsze badania w 2022 r. Projekt jest finansowany przez Narodowe Centrum Nauki. Postępy prac polskich badaczy można śledzić na stronie www.soba.uw.edu.pl.

Źródło: Serwis Nauka w Polsce

Ta ekranizacja z miejsca stała się kultową. 10 grudnia minie 20 lat od premiery pierwszej części "Władcy pierścieni"

Ekranizacja znanej powieści J. R. R. Tolkiena przez Petera Jacksona z miejsca stała się kultową a dziś jest już klasykiem w swoim gatunku. Co zadecydowało o nieprzemijającej popularności filmu?

Z pewnością było to znakomite wejście kinematografii w XXI w. Gdy ogłoszono w 1999 r. zamiary o sfilmowaniu powieści - fani prozy Tolkiena czekali z niecierpliwością. I nie zawiedli się mimo wielu obaw, że reżyser znany był głównie ze swego zamiłowania do horrorów (bo nie pamiętano, że to fantastyka była jego ulubionym tematem). Nie mniej jednak znakomite efekty specjalne (które przez 20 lat nie zdążyły się jeszcze aż tak bardzo zestarzeć), świetnie dobrani aktorzy i  muzyka współgrająca z filmem zachwyciły wszelaką publiczność i na dobre rozpoczęła się tolkienomania.

Jednak decydującym powodem sukcesu było oddanie ogólnego klimatu powieści i jej ponadczasowego przekazu. Dla potrzeb filmu ominięto niektóre wątki a inne nieco zmieniono lub wyeksponowano, dzięki czemu film nie rozczarowywał i nie zanudzał nikogo, kto najpierw czytał książkę i jak również w dalszym ciągu zachwycał tych, którzy czytali powieść po obejrzeniu filmu. Ta sztuka udaje się nielicznym. Nie jestem kinomaniakiem ani krytykiem filmowym, dlatego inny i jedyny przykład jaki mogę podać, to ekranizacja powieści Zielona mila Stephena Kinga.

O tym, jak twórcy dobrze się spisali, niech świadczy szereg zdobytych prestiżowych nagród. Wartym podkreślenia jest jedynie fakt, iż Drużyna Pierścienia jako pierwszy w historii film z gatunku fantasty otrzymał Oscara w ogóle, a Powrót Króla dostał na 11 nominacji do tej nagrody 11 Oskarowych statuetek, wyrównując ten rekord z Ben Hurem z 1959 r., który miał 12 nominacji i Tytanikiem z 1997 r. mającym 14 nominacji.

Ciekawostki

Przeszukując Internet w celu znalezienia ciekawostek o filmie, ciężko znaleźć cokolwiek, o czym nikt by nie wiedział. Mam jednak nadzieję, iż te kilka wybranych przeze mnie mimo wszystko kogoś zaskoczy.

Reżyser Peter Jackson przeczytał powieść Tolkiena w wieku 18 lat. Miał nadzieję, że ktoś ją wkrótce zekranizuje. Po dwudziestu latach był już na tyle zniecierpliwiony, że sam podjął się tego wyzwania. Potem miał już tylko po górkę - trochę trwało, zanim znalazł producenta, który chciał zrealizować całą trylogię bez żadnych ograniczeń. Z obsadzeniem ról też nie było łatwo.

Sean Connery odrzucił propozycję roli Gandalfa za (jak się ostatecznie okazało) najwyższą gażę proponowaną aktorowi w historii, bo zwyczajnie nie rozumiał scenariusza i książki. Podobnie uczynili Patrick Steward i Christopher Plummer. Nie byli to jedyni aktorzy brani pod uwagę przy obsadzaniu ról w filmie w ogóle. Daniela Day-Lewis brano pod uwagę do roli Aragorna. Aktor ten nie ma sobie równych w metodycznych przygotowywaniach do ról ale aż do przesady wczuwa się w nie i ostatecznie z tego powodu zrezygnowano z pomysłu zatrudnienia go. A czy ktoś słyszał, że z powodów rodzinnych rolę Aragorna odrzucił Nicolas Cage? A przygotowujący się do niej przez dwa miesiące Stuart Townsend został zwolniony dwa dni przed rozpoczęciem zdjęć, bo Jackson jednak nie widział go w tej roli ze względu na jego zbyt młody wiek. Dlatego czym prędzej zwrócił się do innych aktorów wysyłając im scenariusz, m. in. do Russella Crowe'a, który właśnie skończył zdjęcia do Gladiatora. Mimo że spodobała mu się propozycja, to miał już inne zobowiązania. Takich problemów ze skompletowaniem obsady było więcej. Jedni odmawiali udziału w produkcji, inni - zwłaszcza fani powieści - zabiegali o udział w niej z różnym skutkiem. David Bowie nie dostał roli Elronda, a Elijah Wood nie mogąc osobiście brać udziału w castingu sam nakręcił dwie sceny wyuczywszy się wcześniej akcentu sindarińskiego (podobnego do walijskiego) i taśmę przesłał do reżysera. Nasuwa mi się jeszcze jedna ciekawostka: Ian Holm odgrywający rolę Bilba miał już za sobą rolę Froda w radiowym słuchowisku, nadawanym w 1981 r. w BBC Radio 4.

Viggo Mortensen złamał ząb podczas jednej ze scen. Żeby nie musieć przerywać pracy na planie, ukruszony odłamek przykleił za pomocą kleju. Został nawet raz zatrzymany przez policję, bo miał przy sobie prawdziwy miecz u pasa w miejscu publicznym. Nosił go cały czas na planie filmowym, jako jedyny, bo inni aktorzy posługiwali się gumowymi lub aluminiowymi mieczami. Orlando Bloom złamał żebro. Podczas żeglugi Anduiną twórcy chcieli nakręcić scenę, jak Drużyna zostaje zaatakowana przez Orków. Ostatecznie z powodu powodzi zrezygnowano z niej. Słynna scena podczas której Gollum rozważa ze Smeagolem zabójstwo Hobbitów, została napisana na kolanie i wyreżyserowana przez żonę Jacksona, Fran Walsh.

Pozwolę sobie na małą dygresję. W tamtym czasie po raz pierwszy usłyszałam o J. R. R. Tolkienie. Do dziś mam wydanie specjalne pewnej nota bene kobiecej prasy, w której zawarto kilka artykułów o filmie i wywiadów z twórcami. Świetna pamiątka, zakupiona wówczas jako praca domowa z języka polskiego, na którym zawsze omawialiśmy filmy oglądane w ramach szkolnych wycieczek do kina. Być może dlatego dobrze wspominam czasy gimnazjum. W ostatniej klasie omawialiśmy nawet Hobbita, czyli na długo przed tym, jak Władca Pierścieni znalazł się na ministerialnej liście lektur obowiązkowych.

Dobrze pamiętam ten czas - sporą konkurencją dla Władcy była też mająca miejsce w tym samym czasie ekranizacja przygód małego czarodzieja i w zasadzie wydaje mi się, że ten film był bardziej reklamowany. A jednak jego kolejne części podobały mi się coraz mniej, zwłaszcza ostatnia ze swoją sceną na moście. Być może dlatego, że seria o Harrym Potterze była skierowana bardziej do dzieci i młodzieży niż dorosłych. Ale jest to już zupełnie inny temat.

***

Na taki nieco osobisty wpis zdecydowałam się tylko dlatego, iż uznałam że jest to już historia kina oraz jest to dobra okazja do zastanowienia się, jak lwyglądała kinematografia 100 lat wcześniej. Pewnie za jakiś czas pojawi się kolejny wpis. A Was, drodzy czytelnicy, zapraszam do opisywania własnych wspomnień związanych z ekranizacją Władcy. Czy też kłóciliście się ze starszym rodzeństwem o możliwość obejrzenia tego filmu w telewizji? Ja i owszem, bo moje, tak samo jak Sean Connery, nie rozumiało i nadal nie rozumie o co w nim chodzi :)

U wybrzeży Szwecji znaleziono wrak z poł. XVI w.

W Bałtyku co pewien czas znajdowane są wraki okrętów zachowane w dobrym stanie. Tym razem natrafiono u wybrzeży Szwecji na północ od Dalarö na statek handlowy z poł. XVI w.

Znalezisko ma unikatowy charakter. Jest to trójmasztowy statek zbudowany z klinkieru, być może tzw. skrzynka lęgowa. W ciągu dalszych badań zostaną ustalone szczegóły konstrukcji.

Zachował się na nim kompletny ładunek, w głównej mierze składający się z osmundu - rodzaju żelaza, oraz z bliżej jeszcze nieokreślonego towaru, być może masła, smoły lub potażu - popiołu pozostałego z wypału drewnłeksportu.

11 listopada - Święto Niepodległości

Tradycja obchodzenia Święta Niepodległości sięga czasów II Rzeczypospolitej. Po raz pierwszy jego państwowe obchody odbyły się w 1937 r. Jak doszło zatem do wybrania tego dnia?

Przez 18 lat od momentu odzyskania niepodległości przez Polskę w dniu 11 listopada odbywały się nieformalne obchody tego święta w postaci wojskowych defilad. Przyczyna była prosta - piłsudczycy nie byli u władzy i nie mogli wybrać jakiejkolwiek rocznicy związanej z działalnością Józefa Piłsudskiego. Dlatego do 1926 r. niepodległość świętowano 3 maja zgodnie z uchwałą z 1919 r.

 Dopiero w okólniku Prezesa Rady Ministrów Józefa Piłsudskiego z 8 listopada 1926 r.  ogłoszono, iż 11 listopada jest dniem wolnym od pracy w administracji rządowej. Natomiast w 1932 r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego uznało ten dzień za wolny od nauki w celu patriotycznego usposabiania młodzieży.

Dopiero 23 kwietnia 1937 r. ustawowo wprowadzono dzień 11 listopada jako oficjalne Święto Niepodległości.

Natomiast 7grudnia tego samego roku minster spraw wewnętrznych gen. bryg. Felicjan Sławoj Składkowski ustanowił dzień 11 listopada świętem Policji Państwowej.

Obchody Święta Policji Państwowej w Krakowie. Na fotografii uwieczniono kompanię honorową, biorącą udział w nabożeństwie za poległych policjantów odprawionym w kościele św. Anny

Krótka historia Dnia Wszystkich Świętych

Dzień Wszystkich Świętych jest jednym z najważniejszych świąt w kalendarzu Kościoła Katolickiego. Jego obchody mają wielowiekową, pogańską tradycję, którą zaczęto chrystianizować w VII w.

Od momentu, gdy chrześcijaństwo stało się religią panującą w Cesarstwie Rzymskim, a Kościół umacniał swą pozycję, tradycyjne pogańskie święta i zwyczaje próbowano zaadoptować do, nazwijmy to, "nowych warunków". Przecież nie wszyscy jeszcze przyjęli chrześcijaństwo, a większość była przywiązana do tradycji przodków. Od IV w. zatem coraz częściej Kościół adaptował pogańskie obrzędy do liturgii chrześcijańskiej. Jednymi z nich były te skupione wokół świąt funeralnych.

Uśmiechnięty szkielet z dwoma dzbanami na wino, mozaika z Pompejów przechowywana w Archeologicznym Muzeum Narodowym w Neapolu/Domena publiczna

Parentalia i Feralia

Kult zmarłych w religii starożytnych Rzymian (jak również w innych kulturach) był ważny. Niech świadczy o tym chociażby prawo o nietykalności ciał zmarłych i pochówków (do dziś zresztą unika się wykorzystywania starych grobów na nowe pochówki) wynikające z wiary w egzystowanie duszy zmarłego na ziemi.

Za bezpośredniego poprzednika dzisiejszej Uroczystości Wszystkich Świętych można uznać rzymskie Parentalia, które trwały cały tydzień począwszy od 13 lutego i kończące się 21 lutego, dniem nazywanym Feralia. Natomiast 22 lutego rodziny spotykały się ma wspólnej uczcie, kończącej świąteczny czas.

Via Delle Tombe przy Ostia Antica/ fot. ZeWrestler / CC BY SA 3.0

Cały ten świąteczny tydzień poświęcony był zmarłym. Świątynie były zamknięte, a wszyscy mieli wolne od pracy w dzisiejszym znaczeniu tego słowa. Parentalia miały charakter prywatny, rodzinny chociaż uroczystości rozpoczynały się procesją prowadzoną przez westalki do grobu Tarpei, córki Spuriusza Tarpejusza, którą strącono ze skały za to, iż wpuściła Sabinów do Rzymu. Tego dnia odwiedzano groby przodków na cmentarzach poza miastem, znajdujących się za pomerium - świętą granicą oddzielającą sferę sacrum od profanum. Na grobach składano kwiaty - symbol odnowy i szczęścia oraz pokarmy np. sól, pszenicę, chleb zamoczony w winie, aby przebłagać zmarłych by nie niepokoili żywych. Niekiedy też grób polewano winem, pachnidłami lub samą wodą gdyż wierzono że zapewni to łączność z przodkami.

Feralia natomiast miały charakter publiczny, odbywała się procesja a Westalki składały publicznie ofiary w imieniu całej społeczności. Były poświęcone ogólnie duchom zmarłych przodków a także Jowisza, najwyższego boga w panteonie rzymskim. 

To święto należało zawsze bezwzględnie celebrować, gdyż stanowiło ono ostatni moment na zdobycie przychylności zmarłych. Podobno gdy raz zapomniano z powodu wojny je odprawić, miasto nawiedziły duchy, które zesłały zarazę na jego mieszkańców.

Ostatniego dnia odbywała się Caristia - rodzinna uczta, o której wierzono, iż wspólnie z domownikami zasiadają do stołu również bliscy zmarli.

Wspomnienie wszystkich męczenników

Na wzór tychże świąt chrześcijanie, od momentu ustania prześladowań, zbierali się na cmentarzach w tym czasie, by uczcić pamięć pochowanych na nich męczenników za wiarę. Dopiero w VII w. ustalił się inny konkretny dzień poświęcony na ich wspominanie, czyli 13 maja. 

W 609 r. cesarz wschodniorzymski Fokas podarował papieżowi Bonifacemu IV gmach rzymskiego Panteonu. Papież ten przeniósł do niego relikwie najbardziej czczonych męczenników i dokonał jego konsekracji jako kościoła pw. św. Marii Panny od Męczenników. Od tego momentu 13 maja zaczęto wiązać z kultem męczenników, który ostatecznie zastąpił odprawiane tego dnia pogańskie Lemularia -  rodzinne święto obchodzone w zasadzie  9, 11 i 13 maja. Ich celem było wypędzenie duchów z domu, cały rytuał był podobny do egzorcyzmu.

Rzymski Panteon/ fot. Izabela.lis1 / CC BY SA 4.0

W 741 r. w Rzymie ustalił się zwyczaj odprawiania nabożeństw za męczenników w dniu 1 listopada za sprawą papieża Grzegorza III. Ufundował on bowiem specjalne oratorium w bazylice św. Piotra. Zwyczaj ten jednak miał charakter wyłącznie lokalny, ograniczony jedynie do miasta.

Wspomnienie Wszystkich Świętych

Jeżeli chodzi o wspomniany 1 listopada, to na dobre stał się powszechnie świątecznym dniem dopiero w IX w. Papież Grzegorz IV nakazał w 835 r. cesarzowi niemieckiemu Ludwikowi I Pobożnemu ustanowienie go w całym państwie.

Data 1 listopada nie była wybrana tym razem przypadkowo. W Europie nawet schrystianizowane już ludy frankijskie, celtyckie, germańskie oraz dopiero przyjmujące nową wiarę ludy słowiańskie obchodziły w tym czasie zakończenie żniw i wypas zwierząt i oddawały cześć zmarłym. Był to moment przypadający mniej więcej w połowie między równonocą jesienną a przesileniem zimowym, który według wierzeń miał sprzyjać duszom w łatwiejszemu przekraczaniu bram tamtego świata.

Na przestrzeni średniowiecza jeszcze kilkukrotnie Kościół przyglądał się kwestii święta poświęconego męczennikom. W 935 r. papież Jan XI ustanowił na dobre 1 listopada dniem Wszystkich Świętych, nie tylko męczenników, i wprowadził wigilię tego święta. Od 1475 r. papież Sykstus IV ustanowił jego oktawę i obowiązkowe uczestnictwo w nim dla wszystkich chrześcijan. Wigilię i oktawę zniesiono dopiero w 1955 r.

Dziady i Zaduszki, czyli wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych

Obchody znane w obecnej formie, czyli odprawianie nabożeństw za dusze zmarłych w dniu 2 listopada, sięgają VII w. Początkowo były praktykowane przez benedyktynów jako odmawianie modlitw za zmarłych współbraci. Od IX w. nabożeństwa odprawiano również za dusze wszystkich wiernych zmarłych. W roku 998 opat klasztoru Cluny, Odilon, nakazał odprawianie nabożeństw 2 listopada za wszystkich zmarłych w swoim opactwie i innych benedyktyńskich klasztorach. Inne zakony wzorowały się na tym zwyczaju. Na ziemiach polskich pierwsi wprowadzili go cystersi, w XII w. Na dobre wspominanie wszystkich wiernych zmarłych upowszechniało się od 1311 r., kiedy to zostało formalnie wprowadzone do liturgii. Była to bez wątpienia kolejna próba schrystianizowania pogańskich świąt poświęconych zmarłym. Mimo to wciąż kultywowano stare obyczaje, 31 października nadal po wsiach odprawiano tradycyjne obrzędy, które stanowiły tradycyjne przygotowanie do właściwego święta zmarłych.

Stanisław Bagieński, Cmentarz w noc dziadów (1904)/ Domena publiczna

Jeżeli chodzi o ziemie polskie, wynikało to w dużej mierze ze słabej katechizacji chłopów. W opinii Andrzeja Chwalby długie jesienne wieczory i wiatr świstający w nieszczelnych oknach chałup działał negatywnie na wyobraźnię nie wykształconych chłopów wierzących powszechnie we wszelkie duchy i demony, potęgując ich strach przed najściem niechcianego gościa z zaświatów, którego należało "udobruchać". Zapewne jest w tym sporo racji, jednak w wielu kulturach na całym świecie święto to obchodzono podobnie, niezależnie od pory roku. Dlatego dzień 31 października, podobnie jak 1 maja, poświęcano na oddawanie czci dziadom - duszom osób zmarłych śmiercią naturalną.

Tego dnia palono ogniska na rozstajach dróg, nieużytkach lub grobach aby błąkające się dusze mogły się ogrzać. Rozdawano jedzenie żebrakom, gdyż wierzono, że w ten sposób karmione są dusze zmarłych. Przez cały dzień nie należało wykonywać czynności, które w jakiś sposób skrzywdziłyby jedną z nich, np. wylewać pomyj, rąbać drewna. Nie można było też robić przetworów, zwłaszcza kisić kapusty w beczkach, by nie udeptać w nich duszy. Osobiście, w moim domu tradycyjnie nie robi się przetworów, a zwłaszcza nie kisi się kapusty, i to dwa tygodnie przed i dwa tygodnie po 1 listopada, by nie czuć ich było trupim zapachem, jak miała mawiać babcia. A babcie podobno zawsze mają rację.

W porze wieczornej natomiast przygotowywano w domach lub bezpośrednio na grobach ucztę, podczas której wzywano uroczyście zmarłych i częstowano ich rozmaitym jadłem, głównie poprzez jego rozsypywanie i wylewanie napitków na grób lub w kącie domu. Dobór pokarmów był ważny, każdy z nich coś oznaczał, np. miód -  łączność z Bogiem, chleb - dobrobyt, sól - ochronę przed złem i zepsuciem od grzechów, jajka odradzające się życie, gorzałka łączyła w sobie symbolikę wody życia i oczyszczającego ognia. Jeżeli uczta odbywała się w domu, to dodatkowo zostawiano dla niej otwarte wszystkie drzwi i okna, aby dusza mogła swobodnie odwiedzić domowników. Gospodarz mógł też odmawiać zaklęcie zapraszające bliskich zmarłych w odwiedziny. A wszystko odbywało się po to, by zmarli nie niepokoili żywych i nie czynili im krzywdy. Wszakże zbliżał się czas zimy, podczas której w dawnych czasach śmiertelność była największa z powodu głodu i chorób.

Halloween

Nie sposób jeszcze pominąć kwestii Halloween, przedstawiając historię święta poświęconego zmarłym. Etymologię nazwy można tłumaczyć z angielskiego jako All Hallows Eve - wigilię wszystkich świętych. Kojarzy się ono obecnie wyłącznie z zabawą, mocno skomercjalizowaną, sprowadzającą się w najlepszym przypadku jedynie do upiornych przebrań i zbierania cukierków po domach i nie mającą tym samym nic wspólnego ze wspominaniem nawet zmarłych bliskich.

Daniel Maclise, Halloweenowy wieczór w Blarney (1833)/ Domena publiczna

Jak już wspomniano, ludy zamieszkujące Europę na zakończenie żniw celebrowały święta poświęcone zmarłym. U Słowian były to Dziady, u Celtów przypadające w tym samym czasie Samhain, jedno z czterech świąt związanych z porą roku. W tym przypadku zwyczaj też nakazywał palenie ognisk dla dusz i zostawianie dla nich pokarmów a nawet ofiar ze zwierząt. Dodatkowo przebieranie się miało na celu odstraszanie demonów i upiorów. Ten ostatni zwyczaj przetrwał, ale obecnie nie jest już nacechowany tą symboliką.

Zwyczaj ten za pośrednictwem irlandzkich imigrantów rozpowszechnił się w Ameryce w latach 40. XIX w. by sto lat później zyskiwać na popularności w innych krajach.

***

Nawet jeśli współcześnie nie przywiązujemy wagi do przenikania się świata widzialnego i niewidzialnego w tym szczególnym czasie, to stanowi on okazję do zadumy nad wszystkimi naszymi bliskimi, którzy odeszli. I chociaż nie odprawiamy tak jak nasi przodkowie rytuałów na cmentarzach czy w domach ku czci zmarłym, to wciąż składamy im dary w postaci kwiatów i palimy znicze będące reminiscencją palonych niegdyś ognisk dla zbłąkanych dusz.

Bibliografia:

1. Chwalba A., Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000

2. J. Jasiński, Święta rzymskie, https://imperiumromanum.pl/religia/swietąa-rzymskie/amp/ (dostęp: 30 października 2021 r.)

3. Wigington P., The Parentalia Festival, "Learn Religions" z 13 kwietnia 2019 r., https://www.learnreligions.com/the-roman-parentalia-festival-2562141 (dostęp: 30 października 2021 r.)

Egzorcyzm sprzed 3,5 tys. lat odkryty w zbiorach British Museum

Babilońska tabliczka zapisana jednostronnie pismem klinowym pozostawała w zbiorach British Museum od XIX w. Jej treść nie do końca była zrozumiana aż do teraz.

Podczas przeglądu muzealnych zbiorów, dr Irving Finkel ku swemu zaskoczeniu dostrzegł podczas oględzin tabliczki słabo widoczny wyryty na niej rysunek, przedstawiający skrępowanego brodatego mężczyznę prowadzonego przez kobietę w długiej sukni.

W tym kontekście treść tabliczki stała się bardziej zrozumiała. Uważa się, że zawierała ona swoisty egzorcyzm. Jakąś rodzinę nawiedzał duch zmarłego, a najprostszym sposobem na pozbycie się go było ofiarowanie mu kochanki.

Wedle opisu rytuału, należało przygotować dwie figurki, jedną przedstawiającą mężczyznę ubranego w zwykłą codzienną szatę, a drugą kobietę odzianą w cztery czerwone suknie i posiadającą złotą broszkę, łóżko, krzesło, grzebień i fiolkę perfum. Rytuał należało odprawić o wschodzie słońca, ustawiając w jego kierunku dwa naczynia z karneolu wypełnione piwem i  kadzielnicę z jałowcem, umieścić przy nich figurki, zaciągnąć zasłonę wypowiadając "Szamasz" i oddalić się bez oglądania się za siebie. Szamasz to oczywiście imię boga słońca czczonego w starożytnym Babilonie.

Można zatem uznać, iż na tabliczce przedstawiony jest najstarszy wizerunek ducha na świecie. Poza tym dowodzi, że ludzie od zawsze borykali się z lękami związanymi z zaświatami. Dr I. Finkel ma nadzieję, iż tabliczka znajdzie miejsce na stałej ekspozycji w muzeum.

Bibliografia:

Alberge D., Figures of Babylon: oldest drawing of a ghost found in British Museum vault, "The Guardian" z dnia 16 października 2021 r, https://www.theguardian.com/culture/2021/oct/16/figures-of-babylon-oldest-drawing-of-a-ghost-found-in-british-museum-vault (dostęp 25 października 2021 r.)

3000 pochówków i 5 ossuariów. Archeolodzy badają unikatową wieś w Czechach, którą zniszczy odkrywkowa kopalnia węgla

Aż trudno sobie wyobrazić, że tak unikatowe stanowisko archeologiczne pochłonie odkrywkowa kopalnia węgla brunatnego. Czeska wieś Libkovice ma średniowieczny rodowód, a ślady nieprzerwanego niczym osadnictwa sięgają w tym miejscu neolitu. Z powodu rozrastającej się odkrywkowej kopalni węgla, wysiedlono ją w 1989 r. Zabytkowe zabudowania rozebrano.

AAA

Antropolodzy badają zanikłą wieś w Czechach. Za kilka lat zniszczy ją kopalnia węgla brunatnego

25 sierpnia 2021, 13:36 | Humanistyka

Antropolodzy z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu (UPWr) badają zanikłą wieś w Czechach, która za kilka lat zostanie zniszczona przez odkrywkową kopalnię węgla

Badania ratunkowe prowadzone są w Libkovicach od 2017 r. przez archeologów z Uniwersytetu Zachodnioczeskiego w Pilźnie oraz Instytutu Ochrony Zabytków Archeologicznych Północno-Zachodnich Czech w Moście. Do współpracy w 2019 r. zaprosili archeologów z Polski. Właśnie naukowcy z Zakładu Antropologii Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu pod kierunkiem dr. Pawła Konczewskiego badają pozostałości kościoła p.w. św. Mikołaja i przyległy do niego cmentarz, funkcjonujący w okresie od XII do XVIII w. Od XIX w. bowiem funkcjonował w innej części wioski nowy cmentarz. 

Dotychczas przebadano ponad 200 pochówków, a szacuje się, że mogło ich być nawet 3000. Widoczne są dwa horyzonty czasowe, średniowieczny i nowożytny, widoczne przede wszystkim przez zmianę orientacji pochówków odpowiednio z linii wschód-zachód na północ-południe. Wiązało się to z budową nowego budynku kościoła w miejscu średniowiecznej świątyni i wzniesieniem nowego muru cmentarnego. Z tego czasu najpewniej pochodzi 5 odkrytych ossuariów, do których przenoszono szczątki przy kopaniu nowych fundamentów kościoła, przez największe z nich bezpośrednio poprowadzono nowy mur cmentarny. W ossuariach składano też szczątki (a niekiedy nawet tylko ich fragmenty), które wydobywano z miejsc przygotowywanych pod nowe pochówki.

Możliwość badań na tak długo funkcjonującym cmentarzu daje okazję do poznania zmieniającej się kondycji fizycznej i zdrowotnej oraz materialnej mieszkańców wsi. Zwykle badane są jedynie cmentarze miejskie. Ze wstępnej analizy szczątków przez antropologów wynika, iż mieszkańcy Libkovic chorowali na gruźlicę, kiłę. Zidentyfikowano też dwa przypadki (z okresu nowożytnego) bardzo rzadkiej choroby Calvego-Legga-Perthesa, która objawia się jałową martwicą głowy kości udowej; zapadają na nią zwykle mali chłopcy. Przykładowo, na terenie Polski odnotowano też dwa jej przypadki podczas wykopalisk w Radomiu, prowadzonych przez naukowców z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

O wyjątkowości wsi Libkovic świadczy ciągłość osadnictwa od średniowiecza. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z XII w. W 1240 r. stała się własnością klasztoru cystersów i pozostała nią do poł. XIX w. Z tego czasu pochodził pierwszy murowany kościół p. w. św. Mikołaja, który w XIX w. zburzono i zbudowany na jego miejscu nowy p. w. św. Michała Archanioła.

Od średniowiecza w wiosce istniał bez zmian jeden układ ulic: jedna główna droga z dwoma rzędami zagród po obu stronach. Niektóre nowożytne budynki stały w tych samych miejscach co ich średniowieczne poprzedniki. Wraz z industrializacją regionu i wydobyciem węgla w XX w. liczba mieszkańców wzrosła z ok. 300 do ponad 2300 osób.

W 1989 r. mieszkańców wysiedlono, a teren ten przeznaczono pod rozrastającą się odkrywkową kopalnię węgla brunatnego. W 1993 r. rozebrano zabudowania, a w 2002 r. jako ostatni zburzono wspomniany XIX-wieczny kościół.

Bibliografia:

1. Biel R., Na ratunek 3000 szkieletów. AŻ i unikatowe stanowisko w Libkovicach, "Archeologia Żywa", https://archeologia.com.pl/na-ratunek-3000-szkieletow-az-i-unikatowe-stanowisko-w-libkovicach/

2. Zdziebłowski S., Czechy/ Polscy archeolodzy przebadali blisko 100 grobów w Libkovicach, "Nauka w Polsce" z dnia 22 sierpnia 2021 r., https://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C78314%2Cczechy-polscy-archeolodzy-przebadali-blisko-100-grobow-w-libkovicach.html

Z biblioteki historyczki: "Polskie i obce znaki zaszczytne żołnierzy 2. Pułku Saperów Kaniowskich" - Z. Kiełb

Praca ta jest pokłosiem wieloletnich badań Zbigniewa Kiełba nad historią 2. Pułku Saperów Kaniowskich, stacjonującego w Puławach w latach 1921-1939.  Przygotowana została z okazji 100-lecia powstania formacji. Czy warto po nią sięgnąć?

Zbigniew Kiełb jest historykiem i muzealnikiem związanym z Puławami. Jego zainteresowania koncentrują się wokół dziejów 2. Pułku Saperów Kaniowskich. Do jego najbardziej znanych prac należą właśnie Zarys historii 2. Pułku Saperów Kaniowskich z 2008 r. oraz "Zapomniany" kaniowczyk Stanisław Magnuszewski (1888-1968).

Zbigniew Kiełb, Polskie i obce znaki zaszczytne żołnierzy 2. Pułku Saperów Kaniowskich, Puławy 2021, liczba stron: 352, oprawa twarda

Polskie i obce znaki... stanowią podsumowanie jego wieloletnich badań. Praca ta napisana jest dość lekkim piórem. Układ treści jest logiczny a sam wykład przejrzysty. Nie posiada klasycznego wstępu. Autor bardzo osobiście potraktował tę część, dając do zrozumienia czytelnikowi, że temat odznak honorowych w kontekście puławskich saperów jest mu bliski. I oto nadszedł odpowiedni moment, aby podsumować posiadaną wiedzę w tym zakresie. W tym miejscu autor zaczął zmieniać nieco sposób narracji i już bardziej naukowym językiem przedstawił metodologię badań.

Pierwsze rozdziały poświęcone zostały historii pułku oraz jego sztandarom. W następnych omawiał pokolei, wedle wagi, poszczególne odznaczenia państwowe (polskie i zagraniczne), odznaczenia pułkowe, znaki pamiątkowe i wreszcie te związane z posiadanymi umiejętnościami lub pełnionymi funkcjami.

Autor przyjął pewien schemat opisu oznak, dzięki czemu treść pracy jest uporządkowana. Zawsze zaczynał od nazwy i jej wariantów, poprzez czas i ilość nadań, następnie wymieniał jej projektantów i wykonawców, kształt oraz znanych saperów, którzy ją otrzymali. Na końcu przedstawiał historię oddziałów wojskowych, których żołnierzom te znaki przyznawano, względnie przybliżał wydarzenia, które chciano dzięki nim upamiętnić.

W ten sposób autor ciekawie przedstawił nie tyle historię 2. Pułku Saperów Kaniowskich, co historie pojedynczych żołnierzy, którzy walczyli na różnych frontach a w czasie dwudziestolecia międzywojennego los niejako rzucił ich do puławskiego garnizonu.

Tekst okraszony został dużą ilością materiału ikonograficznego - zawsze zaprezentowano omawiany znak, względnie jego odmiany (tudzież rodzaje zapięcia) fotografie saperów go posiadających oraz legitymacji uprawniającej do noszenia go. Walorem pracy jest bez wątpienia dodatek koloryzowanych zdjęć, które doskonale prezentują barwne odznaczenia noszone na mundurach.

Na plus zaliczyć należy również spis grawerów, którzy wykonywali odznaki.

Przy tej objętości tekstu nie dało się niestety uniknąć kilku niedociągnięć. Przede wszystkim chodzi o literówki, czasem źle odmieniono przez przypadek słowo. Tylko w jednym miejscu autor był nieścisły w swym wykładzie - otóż na s. 198 podał, iż nie jest znany z imienia i nazwiska st. sierżant posiadający odznakę pamiątkową 1. Brygady Polskiej Siły Zbrojnej, a na następnej stronie umieścił jego fotografię z 1920 r. z podpisem "st. sierżant Franciszek Kotarasiński". Rozumiem, iż autor w trakcie opracowywania tematu mógł uzyskać nowe dane, których przez przeoczenie nie umieścił w tekście. Dodatkowo w pracy zabrakło mi indeksu nazw osobowych i miejsc.

Polskie i obce znaki zaszczytne... adresowane są raczej do specjalistów zajmujących się falerystyką oraz historią wojskowości. Co nie oznacza, iż inni zainteresowani nie mogą po nią sięgnąć. Jak najbardziej mogą, a wiele ciekawostek może ich zaskoczyć. Z nielegalnymi odznaczeniami włącznie.

"Odkrycie życia" czyli unikatowa złota misa i setki przedmiotów z brązu z epoki brązu z terenu Austrii

 Unikatową złotą misę sprzed ponad 3 tys., zdobioną motywem słońca, odkryli archeolodzy na terenie pradziejowej osady w miejscowości Ebreichsdorf (Austria). Nieopodal znaleziono setki przedmiotów wykonanych z brązu. Było to miejsce kultu - komentuje dla PAP kierownik wykopalisk, polski archeolog dr Michał Sip.

Wykopaliska w Ebreichsdorf (Dolna Austria, ok. 30 km na południe od Wiednia) prowadzone są od września 2019 r. W miejscu tym powstanie w najbliższych latach stacja kolejowa, dlatego na zlecenie Austriackich Kolei Federalnych (ÖBB) przed jej budową wkroczyli archeolodzy, by sprawdzić, co kryje się pod ziemią.

“To dla mnie odkrycie życia" - powiedział PAP kierownik wykopalisk w Ebreichsdorf, polski archeolog dr Michał Sip z firmy Novetus, komentując znalezisko złotego skarbu sprzed tysięcy lat. - "Pracowałem na kilku kontynentach, również w Egipcie czy w Gwatemali, ale do tej pory nie udało mi się znaleźć czegoś podobnego”.

Według słów dra. Sipa pod nie mniejszym wrażeniem są lokalni archeolodzy, którzy uważają, że jest to jedno z ważniejszych odkryć archeologicznych ostatnich dekad na terenie Austrii.

“To pierwsze znalezisko tego typu na terenie Austrii, i drugie na wschód od linii Alp” - sprecyzował archeolog. Dodał, że pojedyncze naczynia tego typu odkrywano do tej pory w Hiszpanii, Francji czy Szwajcarii. Zdecydowanie więcej znanych jest z obszaru północnych Niemiec, Skandynawii i Danii - bo tam je wytwarzano” - opisał archeolog. Według jego szacunków w całej Europie znanych jest ponad trzydzieści takich mis.

Misę znaleziono dość płytko pod ziemią, blisko ściany jednego z pradziejowych domów na terenie osady.

Misa zdobiona jest motywem słońca, a dawny rzemieślnik dodał nawet wyobrażenie promieni słonecznych. Ma 5 cm wysokości i 20 cm średnicy. Wykonana jest z bardzo cienkiej blachy. Składa się ona z ok. 90 proc. złota, 5 proc. srebra i 5 proc. miedzi. Teraz badacze próbują ustalić, skąd pochodziły surowce, z których ją wytopiono.

Misa to nie wszystko - w jej wnętrzu znajdowały się cztery przedmioty: dwie złote bransolety wykonane ze skręconego drutu i dwie enigmatyczne - w momencie znalezienia - grudki ziemi.

Jak sie okazało, w obu grudkach był zwinięty złoty drut. Same zaś grudki są pozostałością po materiale organicznym, być może tkaninie lub skórze (wyjaśnią to analizy DNA). Tkanina była przeszywana złota nicią, którą następnie zwinięto - i owinięto dodatkowo złotym drutem. "Prawdopodobnie były to ozdobne chusty, ale pewności raczej nie będziemy mieli nigdy" - zastrzegł dr Sip. Według archeologa taki złoty zestaw mógł być używany podczas obrzędów religijnych, podczas których czczono słońce.

To nie jedyne niezwykłe znaleziska na terenie pradziejowej osady.

Jej południową granicę wyznaczał ciek wodny, być może wyschnięte koryto rzeczne o szerokości 25 m. "W czasie istnienia osady mogło być to bagno, albo też ciek zapełniał się częściowo sezonowo. W nim, na odcinku kilkuset metrów, wydobyliśmy już prawie pięćset przedmiotów z brązu. Są to szpile, sztylety czy noże” - relacjonuje dr Sip. Jak dodał, żaden z nich nie jest uszkodzony - co oznacza, że nie był to śmietnik. Oprócz tego w cieku znaleziono setki kilogramów skorup ceramicznych i kości zwierzęcych.

Archeolodzy sądzą, że było to bagno, gdyż przedmioty odkrywano w warstwie o grubości 2,5 m. “Gdyby była to rzeka, wszystkie byłyby na dnie, w jednej strefie” - podkreślił dr Sip.

Według dr. Sipa przedmioty z brązu wrzucano do wody podczas rytuałów religijnych. Jaką rolę odgrywały w tym wydarzeniu złota misa i złote chusty? Tego naukowcy nie wiedzą i zapewne nigdy się nie dowiedzą.

W okresie 1300-1000 lat p.n.e. w osadzie odkrytej na terenie dzisiejszego Ebreichsdorf zamieszkiwała społeczność określana przez archeologów jako kultura pól popielnicowych (nazwa ta ma związek z ciałopalnym typem obrządku pogrzebowego). Był to okres środkowej i późnej epoki brązu. Społeczność prowadziła osiadły tryb życia, trudniła się rolnictwem i hodowlą, zwłaszcza owiec.

Kultura ta jest znana także ze śladów na terenie współczesnych ziem polskich, a jej specyficzna, lokalna odmiana nazywana jest kulturą łużycką. Jej przedstawiciele wznieśli słynną osadę w Biskupinie.

"Ewenementem na skalę tej części Europy są nie tylko liczne i cenne znaleziska w postaci przedmiotów z brązu i ze złota - ale to, że odkryta przez nas osada w Ebreichsdorf była tak wielka" - zaznaczył dr Sip. Relikty osady rozciągają się na osi północ-południe i wschód-zachód na przestrzeni kilkuset metrów. Łącznie osada mogła mieć około 10 hektarów powierzchni.

Naukowiec uważa, że warto kontynuować prace archeologiczne poza zasięgiem obecnej koncesji, wyznaczonej przez zasięg inwestycji kolejowej. “Być może uda się zrealizować projekt badawczy przy współudziale jednego z uniwersytetów” - wyraził nadzieję.

Na terenie austriackiej osady archeolodzy odkryli też wiele budynków słupowych - nazwa ta oznacza, że domy składały się ścian wykonanych z pali. Przestrzeń między nimi wypełniana zapewne plecionką i gliną. Jeden z nich zwrócił szczególną uwagę badaczy, bo był zdecydowanie większy - wykonano go na planie zbliżonym do kwadratu, mierzył 10 na 8 m.

“Takie budowle określane są jako świątynie, domy zebrań, albo domostwa lidera osady” - mówi dr Sip.

Do znaleziska złotego depozytu doszło w 2020 r. Jednak ze względu na rangę odkrycia zdecydowano o jego ujawnieniu po wykonaniu szczegółowych analiz. Misa będzie eksponowana w Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu. Wykopaliska w ramach koncesji austriackich kolei będę kontynuowane jeszcze około 6 miesięcy.

Tekst pochodzi z serwisu naukawpolsce.pap.pl

Kurhany i pochówek szkieletowy na wolińskim Wzgórzu Wisielców

Kilka kurhanów i prawdopodobnie pozostałości specjalnej konstrukcji otaczającej jeden z nich, a także m.in. pochówek szkieletowy, odnaleźli badacze IAE PAN na Wzgórzu Wisielców w Wolinie. Odkrycia na jednym z największych w północnej Europie wczesnośredniowiecznych cmentarzysk mogą pozwolić poznać zwyczaje związane z kultem zmarłych ówczesnych Wolinian.

"Wzgórze Wisielców jest bardzo istotne dla archeologii północnej Europy i Polski, szczególnie dla Pomorza. Na tym gigantycznym wczesnośredniowiecznym cmentarzysku występują różnego typu pochówki – zarówno kurhanowe, jak i płaskie: ciałopalne i szkieletowe" – powiedział PAP dr Wojciech Filipowiak z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.

Zaznaczył, że jest to "ogromny rezerwuar informacji" na temat ówczesnych Wolinian, a być może także przyjezdnych, którzy zostali tu pochowani. Szybko rozwijające się miasto było do XII w. jednym z największych ośrodków handlowych ówczesnej Europy.

Jak wyjaśnił archeolog, dotychczas odkrytych zostało kilka zakopanych kurhanów z okresu wczesnego średniowiecza – wstępnie datowane są na IX-X w.

"Jeden z nich jest bardzo duży, o kilkumetrowej średnicy. Wystąpiło w nim sporo materiału zabytkowego z okresu wczesnego średniowiecza. W jego pobliżu, na nasypach odkryliśmy duże fragmenty spalenizny, która sugeruje, że być może była tu jakaś spalona konstrukcja, a także dołki posłupowe" – powiedział Filipowiak.

Dodał, że może to oznaczać, iż kurhany były otoczone jakąś formą konstrukcji albo też wokół nich palone były ogniska – jako forma kultu. Zastrzegł, że na razie są to hipotezy robocze.

"To bardzo ciekawe – może dużo powiedzieć na temat tego, w jaki sposób Wolinianie czcili swoich szczególnych zmarłych: jesteśmy w miejscu, które jest widoczne prawie z każdego punktu w mieście, jest wyeksponowane. Mówi to wiele zarówno o zmarłym, jak i o pozycji tych, którzy go chowali" – powiedział archeolog.

Jak podkreślił, pochowany w kurhanie musiał być znaczącą osobistością, ale więcej informacji mogą dostarczyć dodatkowe badania – także genetyczne, jeśli będzie to możliwe.

Wskazał, że przedmioty, które zostały odkryte w kurhanach, a więc głównie ceramika i fragmenty spalonych kości, zachowały się w bardzo złym stanie – kurhany na cmentarzysku to pochówki ciałopalne, pod nasypem znalazły się więc resztki zebrane ze stosu pogrzebowego.

Niedaleko największego odkrytego kurhanu odnaleziony został także pochówek szkieletowy – najprawdopodobniej również z X w.

"Jeszcze niczego o nim nie wiemy, poza tym, że pochodzi z okresu wczesnego średniowiecza. Nie było nietypową praktyką wkopywanie w cmentarzyska ciałopalne także pochówków szkieletowych" – powiedział Filipowiak.

Jak wyjaśnił, Wolin jest w tym przypadku miejscem szczególnym: choć pochówki szkieletowe wiąże się zazwyczaj z wczesnym chrześcijaństwem, w tym mieście pojawiły się już 200 lat przed jego wprowadzeniem – na temat przyczyn nadal prowadzone są dyskusje badaczy. Możliwe, że rzeczywiście byli to chrześcijanie żyjący w pogańskim mieście lub też taka forma pochówku została przejęta przez wolińskich kupców z kultury zachodu.

Wśród odkryć na wzgórzu jest także m.in. obiekt w kształcie przypominającym spaloną łódź. "Pochówki łodziowe, wiązane zwykle ze Skandynawami, mogłyby się zdarzyć w Wolinie, ale czy to na pewno była łódź – dowiemy się po analizach" – powiedział Filipowiak.

Jak dodał archeolog, prowadzone są także badania geofizyczne, które pozwolą łatwiej zinterpretować odkrycia z wykopów, a także zobaczyć pozostałe obiekty na wzgórzu. Archeolodzy współpracują też m.in. z archeobotanikami, w planach są badania radiowęglowe dla określenia datowania.

Prace prowadzone na Wzgórzu Wisielców przez archeologów z wolińskiej pracowni przy Ośrodku Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich IAE PAN wraz ze studentami i wolontariuszami to badania wyprzedzające przed rewitalizacją parku miejskiego.

"Inwestycja będzie obejmowała teren prawie 10 ha Parku Miejskiego, w jej ramach wykonamy przede wszystkim 27-metrową wieżę widokową (…), wizualizacja wskazuje, że będzie to obiekt bardzo przyjemny dla oka" – powiedziała burmistrz Wolina Ewa Grzybowska.

Dodała, że powstanie też m.in. ścieżka pieszo-rowerowa z infrastrukturą do ćwiczeń i odnowiony zostanie amfiteatr, a także stojący na wzgórzu posąg Trygława.

Tekst pochodzi z serwisu naukawpolsce.pap.pl

Rowerem po Puszczy Bolimowskiej czyli piękne krajobrazy z historią w tle (cz. I)

Każdy znajdzie tu coś dla siebie: miłośnicy kolarstwa, przyrodnicy, geolodzy, historycy... Zwłaszcza ci ostatni. Albowiem piękne, dosyć różnorodne krajobrazy kryją pozostałości pierwszo-wojennego frontu, który obecnie poprzecinany jest wieloma trasami rowerowymi.

Przejażdżka rowerem po Puszczy Bolimowskiej jest wspaniałym pomysłem na aktywne spędzenie dnia. Pełno tutaj traktów, dróżek i ścieżek oraz miejsc do odpoczynku. O znacznych walorach przyrodniczych może przekonać się każdy, kto przyjechał w ten rejon chociażby na spływ kajakowy rzeką Rawką.

Trudno polecić punkt, z którego można by rozpocząć rajd pieszy czy rowerowy. Tak naprawdę każdy jest dobry, a ja osobiście nigdy nie trzymałam się nawet wytyczonych szlaków. Jednakże jeżeli ktoś nastawiony jest na bardziej rekreacyjny wypoczynek i okazyjne odwiedzanie zabytków, w tym szukanie śladów I wojny światowej, najlepiej wycieczkę rozpocząć od miejscowości Rawka lub Radziwiłłów. Łatwo podjechać tu za pomocą kolei z co bardziej odległych miejscowości, jeżeli nie planuje się tu dłuższego pobytu, albowiem w każdej z nich jest przystanek PKP oraz zlokalizowane są w samym sercu Puszczy Bolimowskiej. Jeżeli ktoś planuje dłuższy pobyt, nie powinien mieć problemu ze znalezieniem noclegu.

Już w Jesionce przy peronie od strony lasu znajduje się cmentarz wojenny. Z pociągu widać jedynie zbiorową mogiłę oficerów, której kilka lat temu wymieniono płytę nagrobną na nową. Po jej prawej stronie jest rosyjski cmentarz, na którym spoczywają m. in. Polacy - w tym dziadkowie i pradziadkowie mieszkańców okolicznych miejscowości, a wcieleni do armii zaborczej podczas I wojny światowej. Odwiedzę to miejsce przy innej okazji

Swoją trasę rozpoczęłam jednak jak zawsze od Radziwiłłowa, gdyż cmentarz wojenny w Jesionce jest mi bardzo dobrze znany. Przy okazji wstawię jego zdjęcie, dziś jednak nie odwiedzałam tego miejsca.

Swą krótką, czterogodzinną wycieczkę rozpoczęłam i zakończyłam w Radziwiłłowie. Dlatego o tej miejscowości opowiem na końcu.

Dziś bardziej nastawiona byłam na wycieczkę czysto rekreacyjną i nie odwiedziłam wszystkich miejsc - więc proszę, nie miejcie mi tego za złe. Przy innej okazji nadrobię te zaległości. 

Chociaż złota jesień nie jest jeszcze w pełni, to zielony las jest gdzieniegdzie ozłocony. Piękne krajobrazy zachwycają teraz najbardziej. Tak leśną dróżką kierowałam się w stronę cmentarza wojennego w Joachimowie-Mogiłach. Wybrałam trasę od północnego krańca wsi Grabina. W jej końcu znajduje się murowana kapliczka z 1905 r. Pozwolę sobie umieścić jej fotografię z innego mojego wypadu, bo tym razem pomyślałam sobie, że ileż razy można fotografować te same zabytki?

Kapliczka z 1905 r. w miejscowości
Grabina Radziwiłłowska

Od tego miejsca kierowałam się dalej w kierunku zachodnim. Przy leśnej dróżce, już w głębi lasu, zobaczyć można zarysy, na moje oko, pierwszo-wojennych ziemianek.

Widoczne zarysy pierwszo-wojennych ziemianek w
lesie na zachód od wsi Grabina Radziwiłłowska

Sztuczny zalew w miejscu istniejącego tu wcześniej Białego Bagna

Minąwszy sztuczny zalew w miejscu dawnego Białego Bagna, już prosto kierowałam się do cmentarza wojennego w Joachimowie-Mogiłach. Trzy i pół kilometra prostej drogi. Miejscowość ta nosiła niegdyś nazwę Budy Bolimowskie, ale po przegranej potyczce powstańców styczniowych 7 lutego 1863 r. zmieniono ją na Mogiły.

Mauzoleum w Joachimowie-Mogiłach wybudowali Niemcy w latach 30. XX w., podobnie jak te w Złotej i w Huminie. Przenoszono tu szczątki poległych żołnierzy w 1915 r., a pochowanych na okolicznych cmentarzach polowych, pojedynczych mogiłach a nawet bezpośrednio w okopach czy ziemiankach.

Mauzoleum ma formę kolistego kopca, w który wbudowano 14 kamiennych bloków i otoczono niskim murem z płyt i 17 krzyży maltańskich z czerwonego piaskowca.

Krzyż z czerwonego piaskowca z lat 90. ustawiony w miejscu wcześniejszego drewnianego

Groby żołnierzy są wciąż odwiedzane przez krewnych

W miejscu pierwotnej fosy otaczającej kopiec w 1990 r. złożono ekshumowane z Powązek szczątki niemieckich żołnierzy poległych w II wojnie światowej.

Pierwotnie cmentarz w Joachimowie-Mogiłach był większy, zajmował powierzchnię ok. 1ha. Jego pozostałości są do dziś widoczne, a na jego skraju ustawiono tablicę pamiątkową.

Od tego miejsca ruszyłam w kierunku wsi Budy Grabskie. Albowiem w lasach wokół niej pełno jest zarysów po okopach, ziemiankach i ponad 100-letnich drzew zdeformowanych od wybuchów pocisków. Miała też znajdować się w niej drewniana studnia, którą Rosjanie wykorzystywali do pojenia koni. Niestety nie znam jej lokalizacji i nie wiem, czy w ogóle obecnie istnieją jeszcze jakieś jej pozostałości. Po drodze przejeżdżałam przez Obszar Natura 2000 Grabinka. 

Jest to obszar obejmujący ok. 45 ha a przepływa przez niego ciek Grabinka o wyjątkowych walorach przyrodniczych. Teren ten jest malowniczy i stanowi siedlisko dla 28 gatunków pozostających pod ochroną, m. in. dzięcioła czarnego. Na tej małej powierzchni o żyznych glebach występuje też niespotykane nigdzie indziej nagromadzenie 80 gatunków roślin objętych ochroną, takich jak bluszcz pospolity, lilia złotogłów.

Najwięcej wody w Grabince jest w wiosną i wczesnym latem, teraz ciek przypomina bardziej wodę stojącą

Grabinka

Dojechawszy do skraju Bud Grabskich, skierowałam się w stronę Korabiewki. Niedaleko stąd wpada ona do Rawki, miejsce to nosi nazwę "Szwedzki szaniec".

Na tym odcinku jej brzeg jest bardzo malowniczy, uwidacznia się w nim typowy krajobraz polodowcowy. Aż trudno sobie wyobrazić, jak ten teren musiał wyglądać długo jeszcze po zakończeniu walk w lipcu 1915 r. Zapewne przypominał krajobraz księżycowy niczym z opisów Na Zachodzie bez zmian. Wzdłuż lewego brzegu rzeki  biegnie szlak rowerowo-pieszy, a obok - zarysy po rosyjskich okopach i ziemiankach.

Korabiewka wijąca się w głębokim parowie

Mrowisko to ma ok. 1,5 m wysokości. Patyków przybywa co roku.
Czyżby mrówki były aż tak duże, że dają radę je znosić? ;)

Na tych łąkach znajduje się ujście Korabiewki do Rawki

Leniwie płynąca Rawka - niemy świadek Wielkiej Wojny. Podobno podczas przerw od walk, zarówno żołnierze rosyjscy jak i niemieccy stojąc po obu stronach rzeki rozmawiali ze sobą. W obu armiach było wielu Polaków. Również osoby pochodzące z tej okolicy były wcielone do armii carskiej.

Zarysy okopów z I wojny światowej, których linia biegnie nieomal równolegle do brzegu Rawki

W tej okolicy zawróciłam już inną ścieżką w stronę Korabiewki i dalej w stronę zalewu na niej i Bartnik. Po drodze zboczyłam nieco z drogi by odwiedzić Leśniczówkę "Prochowy Młynek". Jej nazwa wywodzi się od młyna do mielenia czarnego prochu strzelniczego, który znajdował się właśnie w miejscu wspomnianego zalewu. Rosjanie rozebrali go podczas I wojny światowej, gdyż stanowił zbyt dobry punkt orientacyjny dla niemieckiej artylerii.

Zalew Prochowy Młynek na Korabiewce, odtworzony w latach 90. XX w. W tym miejscu znajdował się młyn do mielenia czarnego prochu strzelniczego.

Znak drogowy przy leśniczówce "Prochowy Młynek"

Jadąc przez Bartniki można zobaczyć kilka domów, które być może pamiętają czasy II wojny światowej. Starszych się nie uświadczy, a jeżeli cokolwiek ocalało, to chyba cudem. Wraz ze zbliżającym się frontem w grudniu 1914 r. Rosjanie ewakuowali okoliczną ludność, wywożąc ją niekiedy na Syberię, a pozostałą zabudowę wykorzystali jako materiał do budowy okopów. Ocalały jedynie kapliczki, jak ta zlokalizowana pośrodku wsi, pochodząca z 1861 r. oraz kościół pw. św. Antoniego Padewskiego.

Przydrożna kapliczka z 1861 r. we wsi Bartniki

Drewniana przedwojenna chata, jedna z kilku zachowanych we wsi,
jedna z niewielu zadbanych i co ważniejsze - nieprzebudowanych

Z kościołem wiąże się ciekawa historia i można rzec, że o mały włos a nie przetrwałby wojennej zawieruchy, gdyż Rosjanie podczas wycofywania się ze swoich pozycji znad Rawki chcieli go wysadzić. Ale po kolei.

Neogotycki kościół z 1909 r. pw. św. Antoniego Padewskiego.
Wnętrze jest już współczesne. Oryginalne wyposażenie wewnątrz było ponoć drewniane

Kościół ufundowali Feliks i Emilia Sobańscy z Guzowa w 1909 r.  Projektantem był Teodor Talowski (1857-1910). Świątynia urzeka wspaniałym połączeniem szarego kamienia i cegieł, co czyni  ją prawdziwą perełką wśród neogotyckiej architektury na Mazowszu.
Wycofujący się  Rosjanie w lipcu 1915 r. ze swoich pozycji znad Rawki, chcieli wysadzić kościelną wieżę. W oddziale był jednak płk Pawłowski, Polak z pochodzenia. Zaproponował, aby ładunki umieścić z przodu świątyni. Wybuch jedynie uszkodził mury, a Rosjanie nie podjęli już kolejnej próby wysadzenia wieży.

Na miejscowym cmentarzu parafialnym znajdują się dwa pochówki warte nawiedzenia. Pierwszym jest grób nieznanego żołnierza poległego we wrześniu 1939 r., drugim - grób lokalnego działacza społecznego, Jana Kwiecińskiego, rozstrzelanego przez Niemców w 1944 r.  przed jego własnym domem. Został on uhonorowany przez lokalną społeczność poprzez nadanie jego imienia miejscowej szkole w 2002 r.

Ostatnim punktem wycieczki był Radziwiłłów. Miejscowość swą nazwę wzięła od  niegdysiejszych właścicieli - Radziwiłłów z Nieborowa. W latach 40. XIX w. była w posiadaniu Henryka Łubieńskiego, który był jednym z inicjatorów budowy pierwszej linii kolejowej w Królestwie Polskim. Pierwszy pociąg przejechał tędy z Warszawy do Skierniewic w październiku 1845 r. Utworzono tu też przystanek; drugi najbliższy znajdował się dopiero w Rudzie Guzowskiej, czyli obecnym Żyrardowie.

Dworzec kolejowy, będący wizytówką okolicy, wybudowano w 1922 r. według projektu Romualda Millera (1882-1945). Charakteryzuje się dworkowym stylem, podobnie jak inne dworce jego projektu - w Pruszkowie , Grodzisku Mazowieckim czy Żyrardowie.

Dworzec kolejowy w Radziwiłłowie z 1922 r.

Kapliczka przy przejeździe kolejowym w Radziwiłłowie, odbudowana po wypadku

Dodam jeszcze, iż w pobliżu Radziwiłłowa, bliżej lasu oczywiście, znajdował się w czasie I wojny światowej rosyjski szpital polowy.

Oczywistym jest, iż nie zaprezentowałam w tym wpisie wszystkich ciekawych miejsc zlokalizowanych na terenie Puszczy Bolimowskiej. Pełna trasa wyniosłaby ponad 200 km, ja dziś przejechałam tylko ok. 30 km. Mam jednak nadzieję, że zainspiruję innych do odwiedzenia tego malowniczego miejsca i odkrywania jego przeszłości. Bo historia jest tu obecna na każdym kroku, nie zawsze jednak odpowiednio upamiętniona.

Gdzie w Polskę?

BOLIMOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY

Atrakcje:

• Malownicze krajobrazy
• Miejsca związane z historią Powstania Styczniowego i I wojny światowej